VỀ TIẾNG ĐÀN
Với những người say mê nhạc cổ điển, đôi khi ta nghe họ khen một nghệ sĩ “ tiếng đàn đẹp quá !” , “ tiếng đàn rất sang ! “, hay “ tiếng đàn rất quý tộc !” . Có người còn nói “ Với nhạc sĩ biểu diễn, quan trọng nhất là phải có tiếng đàn đẹp.”. Những câu khen kiểu đó đủ gây “choáng” cho những người mới bắt đầu tìm hiểu hoặc ít hiểu biết về nhạc cổ điển . Vậy tiếng đàn là gì ?
Âm nhạc
là sự trình diễn âm thanh theo trình tự thời gian. Và những âm thanh đó luôn có
4 thuộc tính:
- Cao độ:
độ cao thấp của âm thanh, phụ thuộc vào tần số của âm thanh. Thuộc tính này do
nghệ sĩ quyết định với các nhạc cụ dây, hơi . Với guitar, piano thì cao độ đã
được xác định trên nhạc cụ.
- Trường
độ: độ ngân vang của âm thanh. Thuộc tính này do nghệ sĩ quyết định.
- Cường độ:
độ to nhỏ của âm thanh.Thuộc tính này do nghệ sĩ quyết định.
- Âm sắc:
màu sắc, sắc thái của âm. Nhờ có âm sắc mà ta phân biệt được chất giọng mỗi người,
chất giọng của mỗi nhạc cụ. Mỗi nhạc cụ đã có âm sắc riêng. Tuỳ nhạc cụ mà nghệ
sĩ cũng quyết định nhiều hay ít đến âm sắc của âm thanh tạo ra. Với những nhạc
cụ phát ra âm thanh khi nghệ sĩ tác động
trực tiếp hoặc gián tiếp chỉ qua một bộ phận như các nhạc cụ dây : guitar,
violin, cello, nghệ sĩ sẽ quyết định phần
lớn chất lượng của âm sắc. Nhạc cụ phát ra âm thanh gián tiếp như piano thì phần
quyết định của nghệ sĩ về âm sắc sẽ ít hơn với nhạc cụ dây.
Như vậy,
tiếng đàn chính là âm sắc. Đầu tiên ta hãy bàn về tiêu chuẩn “ phải có tiếng
đàn đẹp ” với một nghệ sĩ biểu diễn. Khi trình độ nghệ sĩ chưa đủ tầm, âm thanh
họ tạo ra có thể không đủ độ nét, bị rối những đoạn chạy nhanh. Với nhạc cụ
dây, âm thanh họ tạo ra bị lẫn nhiều tạp âm. Các guitarist gọi là chơi chưa đủ
sạch. Nghệ sĩ ở tầm này có thể nói là còn non, chưa đủ tầm để thành một nhạc sĩ
biểu diễn chuyên nghiệp.Với họ, tiêu chuẩn đầu tiên chắc chắn phải phát âm ra
những tiếng đàn tròn trịa có nhạc tính. Cũng như học ngôn ngữ, không tập phát
âm chuẩn từng âm thì không thể nói được lưu loát.
Bỏ qua tầm
các nghệ sĩ “gà”, ta hãy bàn về tiếng đàn của các nghệ sĩ đã thành danh bằng những
buổi hoà nhạc và các bản ghi âm của họ. Với các nhạc cụ dây, sự khác nhau về tiếng
đàn của các nghệ sĩ dễ nhận ra hơn với piano. Ví dụ với guitar, các nghệ sĩ
phát âm bằng cách dùng móng ( hoặc đầu ngón tay) “bật” dây đàn như bắn cung. Vậy
độ dày, độ cứng của móng tay đã tạo ra các âm thanh với âm sắc khác nhau rồi.
Với họ
nhà violin, âm thanh được tạo ra bằng ma sát của ác-sê lên dây đàn. Độ nghiêng
khác nhau khi kéo ác-sê sẽ tạo ra các âm sắc khác nhau. Hơn nữa, các nghệ sĩ
thường có quan điểm khác nhau về tiếng đàn, đương nhiên rồi. Người thích tiếng
đàn dày, sâu, người có tiếng đàn mảnh và bay… Bản thân những tính từ mô tả tiếng
đàn đó cũng rất tương đối, không thể phản ánh chính xác được cảm nhận của mọi
người.
Với đàn
piano, các nghệ sĩ phát âm bằng cách gõ ngón tay vào các phím, các phím là một
đầu đòn bẩy sẽ truyền lực đó đến búa và
búa sẽ gõ lên dây đàn để tạo ra âm thanh. Với cách phát âm gián tiếp đến 2 lần
như vậy, nếu một nghệ sĩ vĩ đại và một học sinh mới học cùng gõ một phím vớimột
lực bình thường, không to quá không nhỏ quá trên cùng một cây đàn sẽ tạo ra 2
âm hoàn toàn như nhau. Đẳng cấp của các nghệ sĩ piano khi so sánh một tiếng đàn
chỉ khác nhau khi họ chơi một âm thật mạnh hoặc thật nhẹ. Các nghệ sĩ piano
khác nhau phần lớn ở việc thể hiện tác phẩm. Nếu làm test mù: cho một người nhắm
mắt để nghe các tiếng đàn của các nghệ sĩ ưa thích khác nhau của anh ta, chỉ
nghe những tiếng đàn riêng lẻ chứ không bằng các tác phẩm quen thuộc, tôi tin
chắc anh ta sẽ không thể nhận ra từng nghệ sĩ.
Với tôi, điều quan trọng với một nhạc sĩ biểu diễn là cách thể hiện tác phẩm của họ. Một cây đàn tồi trong tay một nghệ sĩ giỏi vẫn sẽ hát hay hơn một nghệ sĩ tồi có cây đàn tuyệt vời. Khen các nghệ sĩ piano có tiếng đàn đẹp, sang … chỉ đơn thuần để thể hiện sự ngưỡng mộ thôi. Ai cũng có thể khen được mà không cần thành người sành sỏi.
TIẾNG ĐÀN ĐẸP HAY DIỄN TẤU HAY?
Khi nghe một nghệ sĩ chơi đàn, người ta có lời khen khá phổ biến: Tiếng đàn thật đẹp! Hoặc: Tôi rất thích tiếng đàn của anh ấy(hoặc cô ấy). Tiếng đàn là gì? Trong đa số trường hợp đó chính là âm sắc, một trong bốn thuộc tính của âm thanh có tính nhạc: cao độ, trường độ, cường độ và âm sắc. Khen tiếng đàn đẹp tương tự như khen giọng hát đẹp của một ca sĩ.
Các nghệ
sĩ và ca sĩ có thể thay đổi âm sắc của cây đàn hay giọng hát của mình. Có nhạc
cụ có thể thay đổi âm sắc có nhạc cụ không thể tùy thuộc vào các phát âm của mỗi
nhạc cụ. Giọng người thuộc nhóm nhạc cụ có thể thay đổi âm sắc. Một lý do rất dễ
kiểm chứng là bất kỳ ai đều có thể nhái giọng của người khác. Các nhạc cụ dây có
thể thay đổi được âm sắc bằng cách kéo hay gảy ở các vị trí khác nhau trên cùng
một dây do hình dạng dao động của dây khác nhau khi tác động lên dây ở các vị
khác nhau. Có nhiều âm sắc là một thế mạnh cơ bản của guitar. Chính vì đặc
trưng này nên Beethoven đã khen: Guitar chính là một dàn nhạc thu nhỏ. Dàn nhạc
gồm nhiều nhạc cụ có âm sắc khác nhau nên đặc trưng quan trọng nhất dàn nhạc là
âm sắc phong phú. Sự phong phú về âm sắc của nhạc cụ đối với các nhà soạn nhạc
cũng có ý nghĩa như sự phong phú về màu sắc của thuốc vẽ đối với các họa sĩ. Sự
phong phú về âm sắc hay màu sắc là một điều kiện quan trọng hàng đầu để đảm bảo
cho các nghệ sĩ sẽ thể hiện được hết khả năng sáng tạo của họ. Điều này cũng lý
giải vì sao sáng tác giao hưởng lại có vị trí rất quan trọng đối với một nhà soạn
nhạc. Họ đàn dây dùng vĩ: violin, cello…
cũng có thể thay đổi âm sắc kiểu như guitar. Tôi đã thử kéo trên các vị
trí khác nhau trên một dây của một cây violin và cũng thấy âm sắc khác nhau
nhưng không rõ rệt bằng guitar. Các nhạc cụ hơi có lẽ thay đổi được âm sắc. Theo
cảm nhận cá nhân tôi, các nghệ sĩ flute nam tôi từng nghe như J P. Rampal, A.
Nicolet thổi ra tiếng sáo có vẻ dày hơn tiếng của các nghệ sĩ nữ như I.
Grafenauer chút ít. Có thể góc đặt môi
vào lỗ sáo khác nhau sẽ tạo ra âm sắc khác nhau chăng? Piano là nhạc cụ không
thay đổi được âm sắc. Do cấu trúc phát âm bằng cách truyền lực từ phím qua hệ
thống mấy đòn bẩy mới tới búa đập vào một vị trí cố định trên dây đàn tạo ra
âm. Không có yếu tố nào khác nhau giữa những lần phát âm khác nhau ngoài sự
khác biệt về cường độ, gõ mạnh nhẹ khác nhau sẽ tạo ra các âm có cường độ khác
nhau. Với cùng một phím trên cùng một cây piano, liệu hai người khác xa nhau về
trình độ sẽ tạo ra hai âm có cường độ tương đối bằng nhau mà người nghe vẫn nhận
ra sự khác nhau? Tôi tin là không có sự khác nhau nào đâu ngoài khác nhau về cường
độ.
Tuy
nhiên, khái niệm tiếng đàn có thể hiểu theo nghĩa rộng hơn khái niệm âm sắc. Tiếng
đàn có thể sạch hoặc … không sạch, không nhất thiết phải gọi là bẩn trừ tiếng
đàn guitar. Khi kỹ thuật của người chơi guitar không đảm bảo thì tiếng đàn lẫn
nhiều tạp âm, đặc biệt là khi chơi nhanh, và ta có thể gọi là tiếng đàn bẩn, có
tạp âm mà. Không hẳn phụ thuộc vào kỹ thuật chơi guitar, chỉ cần móng tay không
đủ nhẵn cũng tạo ra những âm thanh không trong trẻo, gai gai gợn gợn rất khó
nghe. Với piano cũng vậy, kỹ thuật chưa đảm bảo sẽ tạo ra những chuỗi âm, chuỗi
chứ không phải một âm riêng lẻ, bị rối hoặc không đủ nét để tạo thành một giai
điệu đẹp. Đặc biệt với những câu nhạc chạy nhanh từ nhỏ đến điểm cao trào thật
mạnh tạo ra một sự bùng nổ. Có thể ví như lửa cháy theo đoạn dây cháy chậm khá
dài rồi đến một trái bộc phá nổ tung thành một chùm sáng rực rỡ. Các pianist có
trình độ khác nhau có thể tạo ra sự bùng nổ đó khác nhau. Khi khen một pianist
có tiếng đàn đẹp, tôi nghĩ rằng lời khen đó xuất phát chủ yếu từ những ấn tượng
về cách diễn tấu tác phẩm của nghệ sĩ. Hoặc giả từ âm sắc nhưng âm sắc khác thường
đó do chất lượng âm thanh của file nhạc hoặc có thể do ghi âm hoặc sản xuất
đĩa. Cũng có thể sự khác do cây đàn. Chẳng hạn nếu chúng ta nghe cây đàn
Bosendorfer loại cao cấp nhất, Imperial thì phải, thì chúng ta sẽ nhận ra âm sắc
của nó hay hơn hẳn những cây đàn khác mà chúng ta thường nghe.
15/10/2022
Trịnh
Minh Cường
Rất hay ạ. Cảm ơn anh!
Trả lờiXóa