SƠ LƯỢC VỀ CÁC LIÊN KHÚC THỜI BAROQUE VIẾT CHO NHẠC CỤ ĐỘC TẤU

 Thời Baroque trong lịch sử âm nhạc phương Tây là một thời kỳ có ảnh dưởng lâu dài khi lĩnh vực thanh nhạc tôn giáo và khí nhạc đa âm đã đạt đến những đỉnh cao. Đó là những kiệt tác oratorio của J S Bach và G F Handel và những kiệt tác Nghệ Thuật Fugue và Bình quân Luật cho đàn phím của J S Bach. Bên cạnh đó, các nhà soạn nhạc đã tăng cường kết nối với hoạt động giải trí phổ biến nhất là nhảy múa. Do đó âm nhạc phục vụ nhảy múa đã phát triển rực rỡ cùng sự phát triển của nghệ thuật sân khấu này. Đồng thời  hình thành thể loại khí nhạc mới là các liên khúc gồm nhiều vũ khúc sắc thái khác nhau từ các dân tộc khác nhau.

Liên khúc là các sáng tác nhiều chương. Ở mỗi thời kỳ âm nhạc số lượng và cấu trúc các chương có những đặc trưng riêng với độ phức tạp tăng dần. Trong thời Baroque, các chương của liên khúc thường là các vũ khúc hoặc là các chương mang tiêu đề là nhịp độ như Andante, Adagio … hoặc các biến khúc hoặc một fugue. Các liên khúc này thường viết cho độc tấu hoặc dàn nhạc.  Bài viết này chỉ đề cập đến các thể loại cho nhạc cụ độc tấu, đó là sonata và các tổ khúc.

Sonata

Trong thời Baroque sonata thường là sáng tác một chương và nổi tiếng nhất là các sonata cho đàn phím của Domenico Scarlatti: https://open.spotify.com/playlist/26GDyvcnXpxAklAGbLLYWo?si=9f9969caa0c24c19  

Sonata nhiều chương nổi tiếng nhất là 3 sonata BWV 1001, 1003 và 1005 của Johann Sebastian Bach trong tập Sáu Sonata và Partita cho violin độc tấu. Ba sonata này đều có một chương fugue làm trung tâm và ba chương mang tiêu đề nhịp độ: Adagio, Andante hay Presto … Nhìn chung nhịp độ các chương  nhanh và chậm  xen kẽ nhau.

https://open.spotify.com/album/2dsh16TpK7hOnM98NLjIyK?si=BBo9EgNQSUm-t59NxSlulw

 Các sonata của Sylvius Leopold Weiss (1687-1750) lại có 6 - 7 chương vũ khúc không khác gì các suite của các đồng nghiệp cùng thời. https://open.spotify.com/album/0Lz1uoText5GdiGCooxodj?si=4zt4rHGaRtWsB9hEXJ59Aw

 Tổ khúc

Thuật ngữ tổ khúc là một trường hợp đặc biệt khi chỉ có tiếng Việt trong khi các thuật ngữ âm nhạc phương Tây đều từ các ngôn ngữ châu Âu:  Ý, Pháp, Anh. Thuật ngữ tổ khúc có thể xuất phát từ thuật ngữ suite nhưng thực ra tổ khúc không chỉ có suite mà là các sáng tác nhiều chương phần, thậm chí một chùm tác phẩm như 4 concerto Bốn Mùa của A Vivaldi. Trong âm nhạc thời Baroque, tổ khúc còn là  partita hoặc French overture. Vì vậy việc chuyển ngữ các thuật ngữ có thể gây gây nhầm lẫn. Trong việc chuyển ngữ tên các thể loại âm nhạc phương Tây chỉ có một trường hợp duy nhất ổn thỏa là giao hưởng  - symphony. Còn những nỗ lực chuyển ngữ các thể loại khác cứ đúng chỗ nọ lại sai chỗ kia, nên tôi cứ dùng nguyên ngữ cho lành. Thuật ngữ giao hưởng có lẽ là cách chuyển ngữ của người Nhật. Theo cuốn Chân trời Ngôn ngữ của nhà nghiên cứu Nguyễn Hải Hoành, người Nhật chuyển ngữ rất thành công nhiều thuật ngữ từ các ngôn ngữ phương Tây sang tiếng Trung và người Trung Quốc cũng đồng tình sử dụng.

Trong ba loại tổ khúc kể trên thì suite phổ biến nhất. Khái niệm suite xuất hiện từ thế kỷ XVI từ môn khiêu vũ với nghĩa ban đầu là một cặp điệu nhảy để nhảy tiếp nối nhau. Số lượng tăng dần lên ba bốn năm … và các nhà soạn nhạc cũng sử dụng thuật ngữ suite khi đưa các điệu nhảy vào các sáng tác hòa nhạc nhiều chương. Thời Baroque là thời nở rộ của những suite rồi partita và overtute với các tên tuổi Johann Jakob Froberger người Đức (1616 – 1667), Francois Couperin Lớn người Pháp(1668-1733, Lớn kèm theo tên để phân biệt với các thành viên khác cũng nổi tiếng trong dòng họ âm nhạc Couperin), và tất nhiên đỉnh cao là hai tên tuổi người Đức  J S Bach(1685-1750) và G F Handel(1685-1759).  

Có quan điểm cho rằng Froberger là người sáng tạo ra thể loại suite Baroque, tuy nhiên đó là một nhầm lẫn. Đã có nhưng nhà soạn nhạc người Pháp đã sáng tác suite  trước Froberger không đạt được chất lượng nghệ thuật như các suite của Froberger. Suite điển hình của Froberger bao gồm các chương allemande, courante, sarabande và gigue. Đã có tranh cãi xung quanh vị trí của gigue. Trong bản viết tay xác thực sớm nhất tập nhạc Libro Secondo của  Froberger, năm trong sáu suite có ba chương mà không có gigue. Suite số 2 duy nhất có gigue là chương thứ 4 và một bản chép sau đó thêm gigue vào các sute số 3 và 5. Tất cả các suite trong tập của Libro Quarto đều có gigue là chương thứ 2. Trình tự này trở thành chuẩn mực sau khi Froberger qua đời. Còn suite có gigue là chương cuối cùng lần đầu tiên xuất hiện trong ấn bản các tác phẩm của Froberger của nhà xuất bản Mortier ở Amsterdam vào những năm 1690.

 

Các tổ khúc cho đàn phím

Tập 1 các suite cho harpsichord của J J Froberger:

https://open.spotify.com/album/3Pvhvu8DfvHpck1MPY7GP5?si=4G0-OqxcTauU44E2m51VAw

 

Robert de Visée(1652-1730) người Pháp viết 12 suite cho guitar  và 7 chùm Các Tiểu phẩm cũng gồm các vũ khúc như suite. Các sáng tác này tập hợp thành các cuốn sách nhạc đề tặng nhà Vua:

 https://open.spotify.com/album/78LtCBtSObJ7j4lbaKMTIi?si=5NGn-5-CSAOZ5PKQwr0Iuw

 

F Couperin Lớn  sáng tác bốn tập nhạc cho harpsichord được xuất bản tại Paris vào các năm 1713, 1717, 1722 và 1730. Bốn tập này gồm hơn 230 vũ khúc truyền thống cùng các bản có tiêu đề có tính mô tả được nhóm thành các ordre -  một thuật ngữ đồng nghĩa với suite:

https://open.spotify.com/album/1iyH1tZ27dRBjuEX9Mh7he?si=WeNu5helQdO3BmHHwHxRKQ

 

Các tổ khúc cho đàn phím của J S Bach

French overture BWV 831: https://open.spotify.com/album/59khug9YN4a6NLzLDM9PyC?si=kXoASaimQKC-yaVO3aT71w

Sáu partita: https://open.spotify.com/album/61UszrMDhufhN6bGF7Rpb1?si=V3WwQwP7SUOXOBHX5Yy7kQ  

Sáu suite Pháp: https://open.spotify.com/album/50Tp1V8zhhorvJmhWBVSY8?si=N5xZO0d1STi61iCfRJmImA

Sáu suite Anh: https://open.spotify.com/album/2QHtSgiEI6QhzdJunbi71Q?si=1s9i3azwQ9a7ILzPGPXLAQ

Đến nay chúng ta chưa biết vì sao Bach đặt tên cho hai tập suite trên là kiểu Pháp và kiểu Anh.

Sáu overture cho harpsichord của G P Telemann(1681-1767): https://open.spotify.com/album/0chKCd7RcB11foynt0Jsio?si=D0CX0PpmT0WagYVdWzslmA

 

Các partita cho harpsichord của Christoph Graupner(1683-1760):

https://open.spotify.com/album/766fvkVC6oVzUBy1MjFeUN?si=WCabCyekQnKmz5GjxKz_MQ

 

Các suite cho đàn phím của G F Handel:

https://open.spotify.com/album/09apdkN7C5rp0toRShZkOM?si=tyva43xTT6-KRh1T8EAdAg

Thông thường nhà soạn nhạc kiêm nghệ sĩ nhạc cụ gì thường sẽ viết chủ yếu cho nhạc cụ đó. Trong thời Baroque hầu hết các nhà soạn nhạc là nghệ sĩ đàn phím, gần như chắc chắn phải là nghệ sĩ organ là công việc dễ kiếm nhất cho một nhạc sĩ chuyên nghiệp, đồng thời họ cũng thường chơi được không chỉ một nhạc cụ. Nhưng hầu như chỉ có J S Bach viết nhạc cho các nhạc cụ không phải đàn phím là sở trường của mình.

Các tổ khúc của J S Bach viết cho các nhạc cụ khác:

Ba partita cho violin độc tấu: https://open.spotify.com/album/7vhwBc1r2s3uCMU4vFTR7X?si=u7_iS9XNQSuWVem_5OBekQ

Sáu suite cho cello độc tấu: https://open.spotify.com/album/5T8L9CeByDoIkfFsq2V5kY?si=ABWCm2-TTJiCqsf0cBHQkA

Tổ khúc cho lute gồm 3 suite, 1 partita và 1 tổ khúc có tiêu đề ghép Prelude, Fugue & Allegro BWV 998: https://open.spotify.com/album/02xTr19jXwL9VFn0BcGkQs?si=4t3ikreaRnmG48vT-5ENhQ

Tổ khúc cho flute – partita cho flute độc tấu BWV 1013 là một tác phẩm độc nhất vô nhị của Bach. Flute chỉ diễn tấu được một bè đơn điệu, tức là không có hai nốt cùng kêu, nhưng vẫn thể hiện được tính chất đa âm – gồm nhiều hơn một bè: https://open.spotify.com/album/2rqNF6hkCF4vFAZ8ujmY1J?si=ZsvvKZh8SbimJhqFz5-ZYA (cuối disc 1) 

Về cấu trúc

Các tổ khúc thường có 5-6 chương, thường bắt đầu bằng prelude rồi nối tiếp bằng các vũ khúc có nhịp độ tương đối khác nhau. Vũ khúc chậm nhất là sarabande thường ở khoảng giữa, chương kết thường là gigue. Các vũ khúc khác thường được chọn làm các chương sau là allemande, courante, minuet(menuet), air(giai điệu), rigaudon, gavotte, bourrée, passpied, chaconne, loure. Để biết thêm về các vũ khúc mời xem bài này: https://bagiaiguitarist.blogspot.com/2025/02/vu-ieu-va-vu-khuc-baroque.html

11/2/2025

Trịnh Minh Cường