Sinh ngày 13 tháng 6 năm 1817, tại La Cañada de San Urbano, Tây Ban Nha, Antonio de Torres Jurado đã thay đổi hình dáng, âm thanh và sức hấp dẫn toàn cầu của cây guitar, ngày nay được cho là nhạc cụ phổ biến nhất trên hành tinh. Một số tác giả đáng chú ý đã nói về Torres:
“Nghệ nhân chế tác guitar Tây Ban Nha có tầm ảnh hưởng nhất mọi
thời đại.” —Robert Shaw, Làm bằng tay, Chơi bằng tay: Nghệ thuật và sự khéo léo
của đàn guitar đương đại
“Người mà chúng ta mang nợ về cây guitar hòa nhạc hiện đại.”
—Maurice J. Summerfield, Đàn guitar cổ điển: Sự phát triển, Các nghệ sĩ và nhân
vật từ năm 1800.
Tất cả các nhà chế tác guitar hiện đại đều mang nợ Antonio de
Torres Jurado, người sở hữu thiết kế guitar từ thế kỷ 19 vẫn được nhiều người
làm theo…” —Ralph Deyner, The Guitar Handbook.
Thời trước Torres, guitar là một mớ hổ lốn - một số to, một số
nhỏ, một số có nhiều dây (nghĩa là các hệ dây đôi kết hợp bằng bốn, năm, sáu,
tám dây hoặc nhiều hơn). Nhiều cây được dát vàng, bạc, đá quý và các đồ trang sức
khác trên thân và cần. Nhưng điều quan trọng nhất là âm thanh của chúng khó
mà sánh được với những cây chúng ta có
ngày nay.
Có uy tín không kém, Julian Bream cho rằng cây guitar cổ điển
trước Torres “ở một mức độ nào đó là một nhạc cụ thiếu sáng tạo” vì nó dựa trên cây guitar Baroque thế kỷ 18
nhưng dây đơn thay vì dây đôi và thêm một dây bass. Điều này dường như đặt cây
đàn guitar vào một vai trò đòi hỏi khắt khe hơn. “Nhưng vì lý do nào đó,” Bream
nói, “có rất ít hoặc không có sự bù nào được phản ánh trong buồng âm thanh bên
trong cây đàn để cộng hưởng các tần số thấp hơn mới được tìm thấy.” Chuyện bù
đó sẽ không xảy ra cho đến khi Antonio de Torres xuất hiện.
Thiên tài của Torres không phải ở việc tự ông phát minh lại
thiết kế của nhạc cụ, mà ở chỗ ông đã kết hợp thành công một số cải tiến trong
cấu trúc đàn guitar, nhiều cải tiến trong số đó đã tồn tại trong nhiều thập kỷ.
Một số là công trình tiên phong của những người khác, nhưng Torres đã chắt lọc
rồi kết hợp chúng vào quá trình chế tác của riêng mình. Kết quả là các nhạc cụ
của ông tốt hơn đáng kể về chất lượng âm thanh tổng thể cũng như tính năng đến
nỗi chúng đã thay đổi mạnh mẽ trường phái chế tác guitar ở Tây Ban Nha và sau
đó trên toàn thế giới.
Chỉ lấy một đổi mới làm ví dụ: các cầu cấu trúc mà Torres gắn
vào mặt dưới hộp cộng hưởng của cây đàn của mình. Hệ thống của ông có năm hoặc
bảy thanh chống (tùy thuộc vào kích thước của cây đàn), được sắp xếp theo hình
nan quạt, với hai thanh chống khác được đặt theo đường chéo bên dưới chúng. Người
viết tiểu sử Torres - và bản thân là nghệ nhân guitar xuất sắc - José Romanillos mô tả chúng có cấu hình giống
cánh diều. Người ta cũng có thể mô tả nó giống như hình ảnh phía trước của một
đoàn tàu chạy bằng hơi nước kiểu cũ, được trang bị đầy đủ với lưới bắt bò. Những
nghệ nhân khác đã sử dụng cách sắp xếp tương tự, chẳng hạn như Joseph Benedid
và Francisco Sanguino vào những năm 1780, và Louis Panormo vào những thập kỷ đầu
của thế kỷ 19, nhưng cách sắp xếp của họ không đối xứng và hài hòa như Torres.
Hộp cộng hưởng của họ tương đối dày nên những lợi ích âm thanh các thanh chống
trở nên đáng ngờ. Cấu hình thanh chống của Torres, kết hợp với việc sử dụng hộp
công hưởng hình vòm và mỏng hơn nhiều cũng như phần dưới lớn hơn, mang lại chất
lượng âm thanh hay hơn và dễ chơi hơn.
Sự kết hợp những đổi mới của Torres đã có ảnh hưởng không kể
xiết đến các thế hệ nghệ nhân guitar cổ điển sau ông: những nghệ nhân người Tây
Ban Nha như Romanillos, Manuel Ramirez, Santos Hernandez, Ignacio Fleta,
Domingo Esteso và Hermann Hauser người Đức cùng các truyền nhân của mình chỉ là
một số ít nghệ nhân nổi tiếng hơn đã áp dụng phương pháp của Torres.
Nhưng ngay cả khi họ sử dụng công thức của Torres làm nền tảng,
những nghệ nhân vẫn tiếp tục tìm kiếm những cải tiến, chẳng hạn như sửa đổi
khái niệm thanh cầu theo nhiều cách khác nhau hoặc sử dụng các vật liệu mới mà
thời Torres chưa có, như sợi carbon và nhựa epoxy. Những thay đổi đó đôi khi có
hiệu quả, có khi không. Tuy nhiên, như David Collett, chủ tịch hãng kinh doanh
guitar Guitar Salon International, lưu ý “Thật khó để một nghệ nhân ở rất xa
Torres”.
Từ thợ mộc đến nghệ nhân đàn dây
Là con của một nhân viên thu thuế, Antonio de Torres được đào
tạo thành thợ mộc và sớm trở thành hội viên của phường nghề địa phương khi chưa
đến tuổi thiếu niên. Vì chàng trai đã lập gia đình nên anh đã tìm cách kiếm
thêm tiền bằng cách chế tác đàn guitar.
Vào những năm 1850 khi Torres đã ngoài 30, nghệ sĩ guitar
điêu luyện nổi tiếng Julián Arcas (1832–1882) bắt đầu rất quan tâm đến một nghề
mới: chế tác đàn guitar. Arcas đã nghe một trong những cây guitar của Torres được
chơi tại một sự kiện nhạc flamenco và đã đi tìm người chế tác nó. Khi gặp
Torres, Arcas đã khuyến khích anh theo hẳn nghề này. Torres nghe theo Arcas và
sau thời gian anh đã tạo dựng được danh tiếng đáng kể. Nhưng có một vấn đề, để
tồn tại về mặt tài chính, người nghệ nhân phải vừa chế tác được những cây đàn
bình dân cho những người không chuyên vừa phải cho ra những cây đàn cao cấp
dành giới chuyên nghiệp. Về mặt logic, những cây đàn rẻ hơn dành đại chúng sẽ
được chế tác nhanh hơn và mức độ chăm sóc thấp hơn. Nhưng với Torres, sự khác
biệt chính giữa hai loại này nằm ở vật liệu được sử dụng. Đúng là có một số
khúc mắc, nhưng nhìn chung, tất cả những cây guitar do anh chế tác đều tốt, bất kể dành cho khách
hàng nào. Một phân tích trên những cây đàn của Torres còn lại đến giờ đã chứng
minh điều này.
Than ôi, ngay cả khi phải nhượng bộ trước thực tại kinh tế, đầu
những năm 1870, Torres nhận ra mình không kiếm đủ tiền để nuôi gia đình nên quyết
định từ bỏ việc chế tác guitar để điều hành một cửa hàng đồ sứ. May mắn thay
cho thế giới guitar, chỉ vài năm sau Torres đã quay lại với nghề chế tác nhạc cụ.
Ông đã đánh số những cây guitar của mình trong thời kỳ hậu đồ sứ, hay như ông gọi
là thời kỳ thứ hai của mình. Và ngày nay, đó là cách các nhạc cụ của Torres được
đặt tên: thời kỳ thứ nhất hoặc thời kỳ thứ hai kèm theo một con số gần đúng với
thứ tự thời gian của chúng.
Đáng chú ý là trong khi nhiều nghệ nhân guitar có tiếng tăm
trước đó làm việc tại các trung tâm kinh tế và nghệ thuật lớn của Châu Âu -
René Lacôte ở Paris, Johann Stauffer ở Vienna và gia đình Panormo ở London –
Torres lại dành phần lớn cuộc đời mình ở vùng nông thôn phía nam Tây Ban Nha.
Tuy nhiên, con người ở thôn quê này lại ảnh hưởng đến nghệ thuật và khoa học chế
tác guitar hơn bất kỳ ai khác. Đây là thực tế hoàn hảo cho câu châm ngôn cổ: Hữu
xạ tự nhiên hương.
Đó chính xác là những gì đã xảy ra với Torres, chủ yếu nhờ ba
nghệ sĩ guitar thuộc ba thế hệ liên tiếp : Arcas, Francisco Tárrega và Miguel
Llobet. Khi ở Sevilla lần đầu tiên nghe thấy cây đàn do Torres chế tác, Arcas
không chỉ khuyến khích Torres theo nghề chế tác chuyên nghiệp mà còn thách thức
nghệ nhân trẻ phát triển một cây guitar có âm thanh hay hơn và âm lượng mạnh mẽ
hơn cây Arcas đã dùng để biểu diễn. Nghệ sĩ guitar chắc chắn đã thấy và nghe được
nhiều loại guitar trong suốt sự nghiệp của mình, lưu diễn khắp châu Âu.
Âm thanh những cây đàn do Torres chế tác sau đó đã lọt vào
tai những người khác, gồm nghệ sĩ trẻ
Francisco Tárrega đã nghe Arcas chơi cây Torres của mình trong buổi hòa
nhạc ở Castellon de la Plana, cách nhà Torres ở Sevilla khoảng 440 dặm về phía
đông bắc. Tárrega đi từ nhà của mình ở Barcelona đến xưởng của Torres để kiếm một
cây tương tự cây Arcas đã chơi. Đầu tiên Torres tặng anh một trong những cây rẻ
tiền hơn. Sau khi nghe Tárrega chơi, ông đã lấy cây của riêng mình để tặng cho
nghệ sĩ trẻ.
Dù Tárrega còn chưa thành danh vào thời điểm đó, nhưng sau đó
anh đã nhanh chóng nổi tiếng theo danh tiếng những cây đàn của Torres và những
chuyến lưu diễn khắp Châu Âu như một nghệ sĩ guitar điêu luyện và nhạc sư. Ngoài ra, như Romanillos suy đoán về Tárrega:
“Anh ta đã chơi cây đàn đó trong hơn 20 năm và không quá mạo hiểm khi cho rằng
cây guitar của Torres là cơ sở cho nhận thức mới về khả năng của cây guitar như
một nhạc cụ nghiêm túc.” Bên cạnh việc là một tay đàn giỏi, Tárrega còn tiếp tục
phát triển đáng kể nhạc mục guitar cổ điển, không chỉ bằng các sáng tác gốc của
chính mình mà còn bằng việc chuyển soạn các sáng tác của những nhà soạn nhạc
như Chopin, Beethoven, Bach và Albéniz.
Trong số các học trò của Tárrega có Miguel Llobet đã lưu diễn
khắp châu Âu, Nam Mỹ và Hoa Kỳ vào đầu những năm 1900. Khi chơi một cây guitar
Torres, ông đã truyền bá thêm những quan niệm của Torres. Ví dụ năm 1913,
Llobet đã tổ chức một buổi biểu diễn ở Đức với sự tham dự của một nghệ nhân địa
phương tên là Hermann Hauser. Hauser bị hấp dẫn đến mức đã nghiên cứu ngay cây
đàn của Llobet và ngay sau đó đã áp dụng nhiều đặc điểm riêng của nó vào sản phẩm
của chính mình.
Và mọi chuyện cứ diễn ra như vậy. Một nghệ sĩ guitar có thể
nghe thấy cây đàn Torres có âm thanh thuần khiết của một nghệ sĩ biểu diễn và hỏi
về nguồn gốc của cây đàn. Hoặc một nghệ nhận có thể đề nghị nghiên cứu cây đàn
và sao chép một số đặc điểm của nó. Theo thời gian, tin tức đã được truyền đi.
Vì vậy dù bản thân Torres không phải là cư dân của các trung tâm văn hóa và nghệ
thuật lớn, nhưng các cây đàn của ông lại thành du khách thường xuyên đến những
khu vực như vậy. Chính Andrés Segovia là người đã đưa cây guitar cổ điển trở
nên phổ biến rộng rãi trên toàn thế giới và những cây đàn hay nhất của ông đều
do Manuel Ramirez, Hermann Hauser và Ignacio Fleta chế tác - ở một mức độ nào
đó, tất cả họ đều là “sinh viên” của trường phái chế tác guitar Torres.
Một di sản guitar vĩnh cửu
Torres đã tự mình chế tác bao nhiêu cây đàn? Không ai biết
chính xác. Romanillos ước tính vào khoảng 320 cây. 88 cây đã được định vị vào
thời điểm cuốn tiểu sử Torres vẫn còn rạch ròi của Romanillo được xuất bản vào
năm 1987, và một số cây đàn khác đã được định vị kể từ đó. Có truyền thuyết
Torres còn chế tác một cây guitar có thể xếp gọn rồi ông có thể chỉ mất vài
phút để mở ra sử dụng. Một cây đàn guitar như vậy có tồn tại không? Hay đây là
một trong hơn 200 cây đã bị phá, thất lạc hoặc bị cất giấu không? Luôn có khả
năng nó ở đâu đó, bám bụi trên gác mái hoặc tầng hầm, một Torres khác đang chờ
được khám phá.
Nếu trong trường hợp hiếm có, một cây guitar Torres được rao
bán và bạn muốn mua nó, hãy sẵn sàng trả hàng trăm ngàn đô la. Có chút liên tưởng
đến giá bán những cây violin được chế tác bởi một Antonio khác – nghệ nhân đàn
dây người Ý Antonio Stradivari (khoảng 1644–1737). Không tới 600 cây đàn violin
của Stradivari còn tồn tại và giá mỗi cây lên tới hàng triệu đô la. Tuy nhiên,
việc sưu tập đàn guitar cổ điển không được thực hiện nghiêm túc trước những năm
1950, trong khi thị trường đàn violin cũ vẫn phát triển mạnh mẽ kể từ những năm
đầu thế kỷ 20. Vì vậy, rất có thể trong những thập kỷ tới, chúng ta có thể thấy
những cây guitar Torres được bán với bảy con số.
Về lý người ta có thể tự hỏi: Những cây đàn này có mức giá
cao như vậy là do lịch sử phát triển của chúng trong thiết kế hay vì nguồn gốc
của chúng? Hoặc âm nhạc chúng tạo ra thực sự tuyệt vời? Xét cho cùng, nguồn gốc
dường như rất quan trọng đối với một số người. Ví dụ, vào tháng 11 năm 2015,
cây guitar điện Gibson J-160E đời 1962 đã có giá 2,4 triệu USD - không phải vì
tính âm nhạc mà vì nó thuộc sở hữu của John Lennon trong những năm đầu của The
Beatles.
Những cây đàn của Torres và Stradivari cũng có lịch sử đáng
chú ý, nhưng rõ ràng, chính âm thanh của chúng mới khiến chúng nổi bật.
Chúng tôi biết rằng lý do khiến Arcas, Tárrega và Llobet bị
thu hút bởi những cây Torres là âm thanh của chúng. Thậm chí ngày nay, theo những
người có đôi tai đáng tin cậy, âm thanh một cây Torres không giống của bất kỳ cây guitar nào khác. Khi nghe biểu diễn
trên cây guitar Torres vào năm 1889, một nhà phê bình đã thốt lên: “Mỗi dây
mang một chất giọng và tiếng ngân nga của hàng ngàn thiên thần, cây đàn guitar
của ông là ngôi đền của cảm xúc, bí quyểt của cảm xúc dạt dào làm rung động và
làm vui sướng trái tim thoát khỏi những tiếng thở dài từ những sợi dây dường
như để bảo vệ những bài ca của nàng tiên cá.”
Kathleen A. Bergeron
Đăng trên tập chí Classical Guitar Magazine
8/4/2024
Trịnh Minh Cường dịch
Nhận xét
Đăng nhận xét