BIÊN NIÊN SỬ CUỘC ĐỜI J. S. BACH

 

1685 Johann Sebastian Bach chào đời vào ngày 21-3(31/3 lịch mới) ở Eisenach, một thị trấn ở xứ Thuringia, miền trung nước Đức.

1693  Sebastian vào trường tiểu học Latin.

1694  Bà Elisabeth, mẹ của Sebastian qua đời vào tháng 5.

1695 Bố của Sebastian, ông Johann Ambrosius Bach, qua đời vào ngày 20-2. Mồ côi cả cha lẫn mẹ, Sebastian chuyển đến Ohdruf sống cùng anh trai Johann Christoph  hơn 14 tuổi và là nghệ sĩ organ ở nhà thờ Thánh Michael. Sebastian cùng anh Johann Jakob và em họ Johann Ernst vào học trường trung học, khi đó là một tổ chức giáo dục có uy tín ở công quốc Saxe-Gotha. Cậu hát trong dàn hợp xướng của trường, dàn hợp xướng có trách nhiệm biểu diễn ở Lâu đài Ehrenstein ở vùng đó cũng như tại các đám cưới và đám tang. Sebastian đã học chơi organ dưới sự dìu dắt của anh Johann Christoph. Trong thời gian đó, cây đàn organ ở nhà thờ Thánh Michael được đại tu toàn bộ. Điều đó đã tạo cơ hội cho cậu thiếu niên  Sebastian học hỏi những kiến thức cơ bản về cấu trúc đàn organ. Năm 1704, cậu  đã sáng tác một tác phẩm cho đàn phím: bản Capriccio giọng Mi trưởng, đề tặng anh trai mình. Ngôi nhà của ba anh em Bach sinh sống về sau đã bị cháy trong một vụ hỏa hoạn lớn vào năm 1753.  

1700-1702 J. S. Bach là một ca sĩ có học bổng hợp xướng của trường Thánh Michael ở Luneburg và là học trò của Georg Bohm. Cậu đến thăm Johann Adam Reinken ở Hambourg và học các di sản âm nhạc organ của miền Bắc Đức.

Khả năng âm nhạc của Bach thời trẻ từ lâu đã là một vấn đề trong nghiên cứu khi có quá ít tài liệu chính thức về những năm đầu đời của ông. Tuy nhiên vào năm 2016, người ta khám phá ra các bản sao các tác phẩm cho organ của miền Bắc Đức trong thư viện của Anna Amalia ở Weimar hoá ra là những bản thảo sớm nhất còn sót lại do chính tay Bach viết. Các phân tích khám phá ngoạn mục này đã hé lộ vài khía cạnh về tiểu sử của Bach. Trái ngược với những giả định trước đây, Bach phải có khả năng âm nhạc và biểu diễn phi thường khi mới 13 tuổi. Qua các bản sao tìm thấy ở Weimar, là các bản nhạc được viết ra khi còn là cậu học sinh ở Lunebourg và Ohdruf, gồm hai tác phẩm lại nằm trong số các tác phẩm cho organ khó nhất  thời đó. Hơn nữa, phát hiện này còn cung cấp thông tin quan trọng về mối quan hệ luôn được giả định nhưng chưa bao giờ có bằng chứng giữa Bach và Georg Bohm (1661-1733), một nhà soạn nhạc và nghệ sĩ organ Luneburg đáng chú ý. Đó là loại giấy Bach sử dụng cho các bản sao của mình vốn là của Bohm. Trong thời gian luyện tập ở nhà thờ Thánh Michael, Bach chắc hẳn cũng là một học trò hoặc thậm chí là người làm thuê của Georg Bohm.

1702 J. S. Bach xin được vào vị trí nghệ sĩ organ ở Sangerhausen. Tuy nhiên, vị trí này lại được trao cho ứng viên khác sau khi quận công vùng này đích thân can thiệp.

1703 J. S. Bach gia nhập dàn nhạc riêng của quận công Johann Ernst ở Weimar với chân nhạc công violin trong khoảng nửa năm, và có thể đã làm phụ tá cho Johann Effler, nghệ sĩ organ cung đình. Tháng 7, Bach đến Arnstad để nghiên cứu cây organ mới do Friedric Wender chế tạo cho Nhà thờ Mới (nay là nhà thờ Bach). Sau đó, anh được bổ nhiệm làm nghệ sĩ organ của Nhà thờ Mới. Nhiều thành viên của đại gia đình Bach đã sinh sống và làm việc tại Arnstad từ năm 1620 đến năm 1792. Tổng số có 17 thành viên của gia đình được sinh ra ở đó, 8 người đã lập gia đình và 25 người đã nằm xuống vĩnh viễn ở vùng này.

 1705-06 Bach ở lại nhà của Buxtehude tại Lubeck trong vài tháng. Vì vắng mặt lâu hơn phép nên anh đã bị chủ mình khiển trách gay gắt khi trở về. Anh hoàn toàn đi bộ trong hành trình gần 500 km.

1707 Vào tháng 6, Bach trở thành nghệ sĩ organ của nhà thờ Thánh Blasius ở Muhlhausen. Ngày 17-10 anh kết hôn với cô em họ Maria Barbara ở nhà thờ tại Dornheim (gần Arnstad).

1708 Tháng 2, cantata  “Gott ist mein König” (Chúa là vua của tôi, BWV 71) được trình diễn lần đầu trong buổi ra mắt hội đồng mới của thị trấn. Đó là một trong vài tác phẩm của Bach được in ấn lúc trong đời mình. Trong những năm tiếp theo, Bach được đặt viết thêm nhạc để dùng trong các buổi lễ ra mắt của hội đồng thị trấn Mühlhausen, việc này có thể được coi là một dấu hiệu cho mối quan hệ tốt đẹp của anh với Thành phố Hoàng gia Tự do này trong Đế chế La Mã Thần Thánh. Thật tình cờ khi dàn organ ở nhà thờ Thánh Blasius được phục chế vào những năm 1950 do sự xúi giục của Albert Schweitzer lại dựa trên những chỉ dẫn kỹ thuật của Bach vào năm 1708. Vào tháng 6, Bach được bổ nhiệm làm nhạc công thính phòng và nghệ sĩ organ tại triều đình quận công Wilhelm Ernst và Ernst August của xứ Saxe-Weimar. Anh vẫn ở đó đến năm 1717, viết nhiều tác phẩm cho organ và harpsichord cũng như hơn 30 cantata. Anh làm việc chủ yếu ở nhà thờ hoàng gia, sau này đã bị phá huỷ bởi một đám cháy vào năm 1774.

1709 Bach liên hệ với Georg Philipp Telemann và họ đã trao đổi các tác phẩm của nhau. Bằng chứng về mối quan hệ cá nhân giữa Bach và người đồng nghiệp Telemann khi anh đang làm việc ở thị trấn gần Eisenach được chứa đựng trong thư từ trao đổi giữa con trai của Bach là Carl Philipp Emanuel và Johann Nikolaus Forkel, một học giả đến từ Göttingen, người sẽ thành nhà viết tiểu sử đầu tiên về J. S. Bach. Tuy nhiên, từ lâu người ta đã tìm kiếm trong vô vọng những tài liệu gốc chứng minh rằng hai nhà soạn nhạc đã gặp nhau trong thời kỳ Bach ở Weimar. Cuối cùng, các bản sao chép một violin concerto  của Telemann được tìm thấy vào những năm 1980 rõ ràng do Bach viết. Sự thân tình của mối quan hệ này đã được xác nhận bởi sự thực: vào năm 1714, Telemann (người khi đó đang làm việc tại Frankfurt) đã dự lễ rửa tội của Carl Philipp Emanuel Bach và trở thành cha đỡ đầu của cậu.

1710 Con trai cả Wilhelm Friedemann chào đời vào ngày 22-11.

1713 J. S. Bach đến Weissenfels, nơi bản cantata thế tục đầu tiên của anh được trình diễn. Được đặt tên là Was mir behagt, ist nur die muntre Jagd(Cuộc săn sống động là tất cả mong muốn của lòng tôi, BWV 208). Bản cantata này được viết để kỷ niệm ngày sinh của quận công Christian xứ Saxe-Weissenfels. Vài năm sau, Bach đã thực hiện một số buổi độc tấu ở hoàng cung Weissenfels và đã tạo tiếng tăm sâu rộng nhờ chất lượng cao của các buổi trình diễn âm nhạc của mình. Năm 1792, Bach được bổ nhiệm làm nhạc trưởng hoàng gia của xứ Saxe-Weissenfels – một vị trí để anh có thể luyện tập mà không phải di chuyển. Trong tháng 12, Bach đã vượt qua được buổi diễn thử cho vị trí giám đốc âm nhạc ở Halle (Saale) nhưng sau cùng lại quyết định không nhận vị trí đó.

1714 Bach được thăng lên chức concertmaster (bậc thầy hoà nhạc)  – vị trí phải viết nhạc phẩm mới hàng tháng.

Ngày 8-3, con trai thứ hai Carl Philipp Emanuel chào đời. Một trong những cha đỡ đầu của cậu là Georg Philipp Telemann.

1715 Ngày 11-5, con trai thứ ba Johann Gottfried Bernhard chào đời. Cậu cũng được định hướng trở thành một nhạc sĩ. Nhưng cậu có thành một nhà soạn nhạc hay không thì không rõ.

1717 Tháng 8, Bach ký hợp đồng làm nhạc trưởng ở triều đình hoàng thân Leopold xứ Anhalt-Köthen, mặc dù không xin phép rời Weimar. Đơn xin thôi việc của anh bị từ chối và anh bị tống giam một tháng vì tội không phục tùng. Vào tháng 12, Bach được thả rồi bị sa thải một cách không thiện chí đã cho phép anh bắt đầu công việc mới ở Köthen. Cũng trong tháng đó, anh đến Leipzig, ngôi nhà tương lai của anh, để kiểm tra cây đàn organ ở nhà thờ Thánh Paul theo yêu cầu.

1720 Khi Bach trở về từ chuyến tháp tùng hoàng thân đến Karlovy Vary, anh hay tin vợ mình, Maria Barbara, đã qua đời sau một thời gian ngắn đau bệnh và đã được chôn cất. Nguyên nhân cái chết đó đến nay vẫn chưa được sáng tỏ.

 Vào mùa thu, Bach đến Hambourg để thử việc.

 

1721 Ngày 3-12, Bach kết hôn với ca sĩ cung đình Anna Magdalena Wilcke. Chỉ vài ngày sau đó, hoàng thân Leopold kết hôn với quận chúa Friederica Henrietta xứ Anhalt-Berbourg, điều này có thể khiến hứng thú với âm nhạc của Leopold giảm dần. Bất luận thế nào, trong năm 1722 Bach bắt đầu tìm việc ở nơi khác.

1723 Vào tháng 2, Bach được bổ nhiệm làm chỉ huy ca đoàn của nhà thờ Thánh Thomas ở Leipzig. Vị trí này bị bỏ trống sau cái chết của Johann Kuhnau vào năm trước. Đầu tiên, Georg Philipp Telemann được hội đồng thị trấn chọn làm người kế nhiệm, nhưng ông đã từ chối khi vừa đề nghị tăng lương ở Hambourg. Vào thời gian đó, Johann Christophe Graupner, đang là nhạc trưởng ở Darmstadt, đã được chọn trong phiên thứ 2. Nhưng việc đó không thành vì chủ của ông không chịu để ông đi. Vì thế, J. S. Bach đã trở thành chỉ huy ca đoàn và giám đốc âm nhạc mới của Leipzig từ ngày 1-6.

 Mối quan hệ của Bach với chủ cũ, hoàng thân Leopold, vẫn không bị sứt mẻ. Mặc dù phải rời Köthen, anh vẫn được phép sử dụng chức danh Nhạc trưởng hoàng gia và vẫn giữ được đơn đặt viết một cantata hàng năm để kỷ niệm ngày sinh của hoàng thân. Trong số nhiệm vụ của Bach trên cương vị chỉ huy ca đoàn của nhà thờ Thánh Thomas có việc biểu diễn hàng tuần các cantata tại các buổi lễ nhà thờ vào các ngày Chủ nhật và ngày lễ. Việc này tương đương khoảng 60 cantata cho mỗi năm phụng sự. Theo người con - Carl Philipp Emanuel - Bach đã viết 5 chùm cantata hàng năm, vậy mà chỉ có không đến 3 chùm còn lại đến thời chúng ta.

Chùm cantata ở Leipzig đầu tiên của Bach vẫn còn hầu như nguyên vẹn, nhưng danh tính của những người viết lời hầu như không được biết đến. Ngoại trừ một vài sáng tác cũ từ thời kỳ ở Weimar, các cantata trong chùm cantata đầu tiên ở Leipzig đều được viết mới. Mặc dù có sự hỗ trợ từ các thành viên xuất sắc của dàn đồng ca nam sinh trong việc luyện tập và chép phân phổ, nhưng khối lượng công việc ông phải làm cho các cantata hàng tuần vẫn rất lớn.

1724 Có một tranh chấp đã nổ ra giữa Bach và Johann  Gottlieb Görner, giám đốc âm nhạc của đại học Leipzig, về việc phân công nhiệm vụ biểu diễn âm nhạc ở nhà thờ Thánh Paul.

Vở oratorio St John Passion (BWV 245) được trình diễn lần đầu tiên vào ngày 7-4. Bach bắt đầu hợp tác với nhà soạn lời Picander (bút danh của Christian Friedrich Henrici), người đã được nhắm đến từ 20 năm qua. Bach viết chùm cantata hợp xướng, chùm cantata thứ hai ở Leipzig của ông. Để viết những tác phẩm này, Bach đã dùng một kỹ thuật mà người tiền nhiệm của ông ở nhà thờ Thánh Thomas Johann Schelle đã sử dụng: mỗi cantata được dựa trên một bản hợp xướng Tin Lành nổi tiếng, bản hợp xướng đó được soạn lại công phu trong màn hợp xướng mở đầu và trình diễn nguyên gốc trong màn hợp xướng kết thúc. Trong đoạn giữa, hợp xướng gốc được biến tấu mạnh mẽ về lời và nhạc dưới hình thức aria và hát nói, kết hợp cantata hợp xướng truyền thống với với hình thức cantata đương thời phản ánh phong cách opera Ý. Bằng cách bám sát vào nguyên tắc này, Bach không phải sử dụng lại chất liệu cũ. Và vì thế, các cantata trong chùm cantata thứ 2 ở Leipzig của Bach cũng hầu hết là sáng tác mới.

1725 Bach viết chùm cantata hàng năm thứ 3.

1727 Phiên bản thứ nhất của oratorio St Matthiew Passion BWV 244 được diễn lần đầu tiên vào ngày 11-4.

1729 Vào tháng 3, Bach được giao phụ trách Hội Âm nhạc Schott.  

Vào đầu thế kỷ 18, các nhà thờ và hoàng cung không chỉ bảo trợ cho âm nhạc, một món ăn tinh thần cũng phát triển mạnh mẽ trong hầu hết tầng lớp trung lưu của các pháo đài âm nhạc của châu Âu. Trong số những tổ chức âm nhạc hàng đầu, Hội Âm nhạc là nơi các nhạc công nghiệp dư thường xuyên tổ chức các buổi diễn riêng và công diễn.

Hội Âm nhạc trước đây dưới quyền lãnh đạo của Georg Balthasar Schott, nguyên là nghệ sĩ organ ở Neukirche (Nhà thờ Mới) ở Leipzig. Trường này được bố trí tại Café Zimmermann, một trong những quán cà phê rộng và nổi tiếng nhất vùng. Việc luyện tập và biểu diễn hàng tuần đều tiến hành ở đây, bao gồm cả các buổi biểu diễn ngoài trời trong mùa hè. Bên cạnh âm nhạc của các nhà soạn nhạc đương thời, Bach cũng trình diễn nhiều sáng tác của chính mình, trong đó có các tổ khúc cho dàn nhạc (BWV 1066-68) cũng như các concerto cho violin  và harsichord (BWV 1041-43, BWV 1052–58). Trong những dịp đặc biệt như ngày sinh và ngày đặt tên Thánh, những buổi độc tấu bổ sung được tổ chức với sự góp mặt của một vài cantata thế tục của Bach. Vì một trong những buổi hoà nhạc “đặc biệt” đó mà Bach đã sáng tác cantata nổi tiếng Kaffee-Kantate (Cantata Cà phê), một sự ám chỉ rõ ràng về địa điểm thường lệ của Hội Âm nhạc. Thời gian làm việc với Hội  đã được chứng minh là đặc biệt quan trọng đối với các sáng tác cho đàn phím của Bach. Sau khi chuyển đến Köthen năm 1717, ông không còn là nghệ sĩ organ chính thức nữa, và những buổi độc diễn ở quán cà phê Zimmermann đã cho ông cơ hội được chào đón để chứng minh tài nghệ của ông không chỉ ở vai trò chỉ huy ca đoàn và giám đốc âm nhạc mà còn trên đàn phím. Hơn nữa, sự hợp tác này cũng có lợi cho vị trí chỉ huy ca đoàn của Bach ở nhà thờ Thánh Thomas, bởi Hội Âm nhạcđã chứng tỏ là một nguồn hữu ích các nhạc công có năng lực để dành cho cho các buổi trình diễn đòi hỏi một sự ăn ý cao hơn dàn hợp xướng hiện có.

1730 Bach thảo một đơn thỉnh cầu 10 trang gửi đến hội đồng thị trấn “Phác thảo ngắn nhưng khẩn thiết cho âm nhạc nhà thờ được trang bị tốt “ trong một nỗ lực để đảm bảo tài trợ bổ sung cho dàn hợp xướng và dàn nhạc.

1731 Oratorio St Mark Passion BWV 247 được trình diễn lần đầu tiên vào 23-3.

1732 Con trai Christoph Friedrich Bach chào đời vào ngày 21- 6.

1733 Bach giới thiệu chương Kyrie và Gloria trong Mass Si thứ của mình với Frederick August II, Tuyển hầu tước mới của xứ Saxony ở Dresden, có phần hy vọng được nhận được một danh hiệu uy tín: nhà soạn nhạc hay nhạc trưởng của cung đình Saxon.

1734-35 Trong khoảng 25-12 và 6-1, 6 phần hình thành nên Oratorio Giáng sinh được công diễn lần đầu.

1735 Con trai út Johann Christian Bach chào đời vào ngày 5-9.

1736 Bất đồng nảy sinh giữa Bach và Johann August Ernesti, hiệu trưởng trường Thánh Thomas, về việc ai có quyền chỉ định các bè trưởng của dàn hợp xướng.

Trong tháng 11, sau khi lặp đi lặp lại các đơn thỉnh cầu, Bach được bổ nhiệm là Nhà soạn nhạc cho Tuyển hầu tước Saxon và hoàng cung Ba Lan. Sự việc này đã làm gia tăng sức mạnh của ông trong cuộc tranh chấp quyền hạn với chính quyền ở Leipzig.  

1741 Bach đến Berlin lần đầu tiên. Cantata O holder Tag, erwünschte Zeit (Ôi ngày đáng yêu, ôi thời gian hy vọng,  BWV 210) của ông đã được trình diễn lần đầu tại đám cưới của bác sĩ Georg Ernst von Stahl. Trong một thời gian dài, hầu như không ai biết gì về lịch sử của cantata chúc mừng này. Thậm chí cả niên đại cũng chỉ ước đoán đại khái trong khoảng 1738-41. Người nhận tác phẩm này được cho là một trong những nhà bảo trợ của Bach ở Leipzig, nhưng đích xác là ai?

Vài năm tước đó, danh sách các ứng viên đã được bổ sung bởi một gương mặt bị bỏ qua trước đây: Georg Ernst von Stahl từ Berlin, một bác sĩ riêng và cố vấn toà án, người trước đây được cho là bạn và người cổ vũ các con của Bach là Wilhelm Friedemann và Carl Philipp Emanuel chứ không phải là nhà bảo trợ của chính Bach. Một bảng chỉ dẫn danh mục đấu giá di sản của Georg Ernst von Stahl có nhắc đến không chỉ  nhiều bản nhạc mà còn đề cập khá mơ hồ “một cantata của Johann Sebastian Bach” được chỉ định là lô số 5. Và bản nhạc đó dường như phù hợp với tờ chương trình được nghiên cứu vào năm 2000, một con số 5 đã được viết thêm bằng mực Ấn độ quả thực đã được tìm thấy trên tập các phân phổ gốc của cantata đám cưới “Ôi ngày đáng yêu, ôi thời gian hy vọng”.

 

Giả thiết cho rằng bản cantata này được viết dành cho Georg Ernst von Stahl được hậu thuẫn bởi dữ liệu tiểu sử của ông. Sau khi Bach nghỉ lại ở nhà Stahl trong chuyến đến Berlin lần đầu của mình vào năm 1741, Georg Ernst von Stahl đã kết hôn chỉ một tháng sau đó và rất có thể đã đặt Bach viết một cantata đặc biệt cho sự kiện này. Bằng chứng thêm nữa là đoạn ca từ trong chính cantata này: “Bằng cách này ở nhiều nơi / Lời tán tụng xứng đáng cho bạn sẽ vang dội / Danh tiếng của bạn sẽ như viên kim cương, / Như một loại thép bền bỉ dẻo dai, / Cho đến khi tiếng vang đó vọng khắp thế giới.”.  Trước đây lối ẩn dụ này, một điều gây bối rối, cho rằng thép không cứng hơn kim cương – đã bị bỏ qua. Nhưng với những phát hiện nêu ở trên, và đừng quên rằng trong tiếng Đức “stahl” nghĩa là “thép”,  nó có thể được hiểu như một ám chỉ kín đáo cho người nhận cantata này.

1747 Trong tháng 5, Bach yết kiến vua Frederick II ở Potsdam và Berlin. Trong cuộc đời Bach, đây là lần duy nhất tên ông được nhắc đến trên một tờ báo khi một nhà báo vô danh tường thuật buổi tối yết kiến của Bach: Đích thân nhà vua đón tiếp, Bach trình diễn trên “cái gọi là mạnh và nhẹ”(nghĩa đen của fortepiano, một tiền thân của đàn piano - ND),  và cuối cùng nhà vua thách thức Bach ứng tác một fugue trên một chủ đề cho trước – một khoảnh khắc tuyệt vời trong lịch sử âm nhạc đã dẫn đến tuyển tập các canon và fugue nổi tiếng của Bach với tiêu đề The Musical Offering (Lễ vật âm nhạc).

1748 Bach hoàn thành Mass Si thứ (BWV 232) – một Missa tota(Mass trọn vẹn).

1749 Sức khoẻ của Bach xấu đi. Ông bị một bệnh nghiêm trọng về mắt cũng như vấn đề vận động của cánh tay phải và bàn tay để viết.

1750  Bach phải trải qua cuộc phẫu thuật mắt do bác sĩ nhãn khoa nổi tiếng nhưng gây tranh cãi – ngài John Taylor, người đã ở lại Leipzig từ ngày 4 đến 7-4-1750.  Những biến chứng đã buộc ông phải chịu thêm một lần phẫu thuật. Mặc dù Bach có thể nhìn được trong một thời gian ngắn, nhưng rồi ông bị đột quỵ và qua đời vào ngày 28–7–1750.

Sinh thời, Bach không thành công trong sáng tác mà chỉ nổi tiếng là một nghệ sĩ organ có tài ứng tác. Người ta ghi nhận buổi công diễn vở Mathauss Passion do F. Mendelssohn chỉ huy vào ngày  11 tháng Ba năm 1829 đánh dấu sự phục sinh âm nhạc của Bach. Sự không thành công trong sáng tác của Bach đến mức gần như bị lãng quên sau khi qua đời không hẳn do tầm nhận thức của thời đại như hàm ý trong các tài liệu của hậu thế. Tôi lại cho rằng nguyên nhân chủ yếu do Bach. Trong thời của Bach, opera bắt đầu phát triển từ Ý và lan sang các nước khác trong đó có Đức. Các đồng nghiệp của Bach ở Đức đều nhiệt tình tham gia trào lưu mới này trừ Bach. Ông là một người sùng tín như ông từng nói: Chúa Trời mới làm ra âm nhạc, tôi chỉ viết nó ra thôi. Ta có thể hiểu là Chúa Trời tạo cảm hứng cho Bach hay Bach chỉ viết nhạc vì Chúa của ông. Có lẽ vì sùng đạo nên những chuyện thế tục chưa đủ tạo cảm hứng cho ông, đặc biệt ở lĩnh vực thanh nhạc nơi quan điểm của tác giả được thể hiện rõ ràng bằng lời. Tuy nhiên ông cũng đã viết cantata thế tục và chỉ dừng ở đó. Trong khí nhạc thì sao? Hoặc ông là người bảo thủ hoặc chỉ đơn giản nhạc phức điệu là đủ với ông. Như tôi có thể nghe khí nhạc của ông ngày này qua ngày khác mà không có nhu cầu đổi “khẩu vị”. Nhưng chính nhờ sự bảo thủ đó mà chúng ta có cả kho báu khí nhạc phức điệu mà đỉnh cao là các fugue, lĩnh vực mà không có nhà soạn nhạc khác quan tâm như ông. Phải mất hàng thế kỷ, ông mới có những người đồng cảm với mình và số người đó ngày càng nhiều.

 

Trịnh Minh Cường