SCHOSTAKOVICH VÀ BÓNG ĐÁ

 Shostakovich có tìnhyêu cuồng nhiệt với bóng đá và tình yêu này đã giúp ông thoát khỏi cuộc sống nhàm chán thường ngày và thậm chí còn có tác động đến âm nhạc của ông. Shostakovich là cổ động viên trọn đời cho đội bóng địa phương của ông - FC Zenit, nay là Zenit St Petersburg. Thật vậy, ông đã cống hiến hết mình cho Zenit. Và câu lạc bộ này đã tri ân người hâm mộ danh tiếng nhất của họ bằng một lễ kỷ niệm hoành tráng nhân dịp 110 năm ngày sinh của ông. Sự kiện diễn ra tại sân vận động Petrovsky ở St Petersburg vào ngày 2 tháng 10 năm 2016, ngay trước trận đấu giữa họ và kì phùng địch thủ Spartak Moscow. Đó là một màn trình diễn âm nhạc và hình ảnh đáng kinh ngạc với bức chân dung khổng lồ của nhà soạn nhạc được treo dọc theo khán đài và màn trình diễn trực tiếp các trích đoạn từ Giao hưởng Leningrad của ông. Màn trình diễn này đã truyền cảm hứng để Zenit chơi hay chưa từng có và giành chiến thắng với tỷ số 4-2.

Shostakovich đã say mê bóng đá đến mức nào?

Dmitry Braginsky, giảng viên tại Nhạc viện St Petersburg, đã viết một cuốn sách rất thú vị Shostakovich và bóng đá: trốn thoát để tự do. Braginsky có ý tưởng khám phá niềm đam mê của nhà soạn nhạc đối với trò chơi này cách đây 15 năm. Sau khi nghiên cứu thư từ của nhà soạn nhạc và bạn bè, Braginsky cho biết: “Thật ngạc nhiên khi phát hiện ra tần suất nhà soạn nhạc đề cập đến bóng đá trong những bức thư này. Mặc dù nhiều người viết tiểu sử của nhà soạn nhạc đã cho biết Shostakovich rất thích tham dự các trận bóng đá, nhưng điều thực sự nổi bật trong những bức thư này là ông rất am hiểu và đam mê môn thể thao này. "

Nhờ sự hỗ trợ và khuyến khích của Irina,  người vợ góa của nhà soạn nhạc, Braginsky đã được truy cập vào kho lưu trữ của gia đình Shostakovich ở Moscow và ông khám phá ra vô số tài liệu chưa từng được biết đến, khẳng định mức độ ám ảnh bóng đá của nhà soạn nhạc. Trong số những khám phá đáng chú ý nhất là một bức thư mà Shostakovich đã viết cho Peter Dementyev, một trong những cầu thủ Leningrad yêu thích của mình - một tài liệu cho thấy nhà soạn nhạc rất thích giao lưu với các vận động viên thể thao chuyên nghiệp.  Bức thư này cũng cho biết quyết định phi thường của ông khi mời toàn đội Zenit Leningrad đến ăn trưa tại căn hộ của mình.

Kho lưu trữ của gia đình Shostakovich còn có hai bài tường thuật các trận đấu bóng đá từ những năm 1940 do chính Shostakovich viết. Một bài có tiêu đề "Những cầu thủ bóng đá Leningrad ở Moscow" được xuất bản vào năm 1942 trên tờ Krasny Sport của Liên Xô, một tháng sau buổi ra mắt lịch sử của giao hưởng Leningrad của nhà soạn nhạc. Một đoạn trích khác khẳng định rằng dù tuổi đã cao, nhưng Shostakovich không bao giờ từ bỏ tình yêu bóng đá của mình. Trong một cuộc phỏng vấn đăng trên tờ Izvestia vào giữa những năm 1960, Shostakovich  thể hiện  niềm mong muốn được tham gia cùng một đoàn các nhà soạn nhạc Liên Xô đến thăm London và cổ vũ cho đội tuyển Liên Xô tại World Cup năm 1966. Thật không may, kế hoạch đã bị hủy vì cơn đau tim của ông trong năm đó. Ngoài các bức thư và các bài báo, một phát hiện quan trọng khác là một cuốn nhật ký lớn được in nổi mà Shostakovich gọi là Grossbuch (cuốn sách lớn). Trong đó ông ghi chép kết quả các trận bóng, vị trí vòng bảng trong giải bóng đá Liên Xô và phân tích điểm số của từng đội. Chỉ cần xem lướt qua công trình của Shostakovich, bạn sẽ thấy rằng Zenit chỉ kết thúc mùa giải 1938 ở vị trí thứ 22 với 17 điểm và để thua 0-1 trước Spartak trong quá trình thi đấu.

Tại sao Shostakovich lại yêu bóng đá đến vậy?

Có một số cách giải thích cho chứng cuồng bóng đá của Shostakovich. Người thân của ông cho rằng tình yêu mãnh liệt ông dành cho môn thể thao này là một cách thoát khỏi những vấn đề ông gặp phải hàng. Irina Shostakovich cho biết chồng bà “sống trong bóng đá như sống trong một chiều không gian song song đặc biệt. Đó là một phần vô cùng quan trọng trong cuộc sống cá nhân của ông mà từ đó ông có được sức mạnh to lớn. Ở  thế giới ấy, ông mãi mãi trẻ trung, hạnh phúc và tự do”. Nhà soạn nhạc Maxim, con trai ông, lập luận rằng bằng cách chuyển sự chú ý sang bóng đá, cha ông có thể vượt qua một số tổn thương đã đeo bám sự nghiệp của ông sau những lời tố cáo của những người theo chủ nghĩa Stalin thời hậu chiến. “Trong những năm khó khăn, bóng đá trở thành nguồn an ủi lớn lao cho bố tôi. Chính bóng đá đã giúp ông sống qua cuộc đàn áp vào cuối những năm 1940 khi một số thế lực cố gắng hủy hoại ông. Bóng đá đã giúp ông bình tĩnh, đương đầu với căng thẳng và lấy lại trạng thái cân bằng. “

Braginsky lại cho rằng Shostakovich ban đầu bị bóng đá thu hút vì bản chất của ông là một người mê cờ bạc. Bằng chứng là thời trẻ, nhà soạn nhạc đã dành rất nhiều thời gian trên bàn chơi bài poker, thậm chí trong một lần đánh bạc ông đã bị mất cây đàn piano yêu thích của mình. “Shostakovich thường nói: Đừng bận tâm nếu bạn thua, điều quan trọng là bạn vẫn cảm thấy adrenalin dâng trào”, Braginsky kể. “Có lẽ niềm đam mê bóng đá của ông ấy là một phần không thể thiếu trong thói quen cờ bạc của ông. Và Shostakovich không thể sống thiếu bóng đá. Ông hiểu biết môn thể thao này như một chuyên gia. Mỗi khi tiếp xúc với bóng đá, ông thực sự cảm thấy một sự “dâng trào adrenalin” tương tự.

Bóng đá đã ảnh hưởng đến âm nhạc của Shostakovich đến mức nào?

Shostakovich, người không tự chơi bóng đá nhưng là một trọng tài có trình độ, đã nắm bắt được thử thách kết hợp âm nhạc và thể thao trong ít nhất hai tác phẩm. Đầu tiên là vở ballet quy mô lớn Thời Hoàng kim (The Golden Age) của ông. Vở này đã được dàn dựng tại Nhà hát Mariinsky vào năm 1930. Vở ballet chỉ tồn tại được 20 buổi diễn trước khi bị chính quyền cấm vào thời điểm có một phản ứng chống lại các thể nghiệm của chủ nghĩa hiện đại trên sân khấu. Vở ballet này kể về câu chuyện kỳ lạ của một đội bóng đá Liên Xô được mời đến thăm một thành phố Tây Âu phát xít suy tàn và mô tả những khó khăn mà họ phải trải qua trong chuyến đi của mình, từ các quan chức thù địch, các diva quyến rũ và các sĩ quan cảnh sát tha hóa. Trung tâm kịch tính của phần nhạc có tên là Bóng đá. Phần này bắt đầu với tiếng còi của trọng tài và sau đó đan xen phong cách âm nhạc của phương Tây và Liên Xô trong bản nhạc chiến đấu sống động với một đội trống quân nhạc trên sân khấu và các kèn đồng hỗ trợ. Đoạn kết của nó đạt được sự dữ dội tương tự như đoạn gia tăng cường độ kéo dài của chủ đề Xâm lược nổi tiếng ở giữa chương đầu của Giao hưởng Leningrad.

Tác phẩm thứ hai về chủ đề bóng đá của Shostakovich ít được biết đến hơn. Năm 1944, ông được Lavrentiy Beria, cảnh sát trưởng khét tiếng của Stalin và lãnh đạo của NKVD (tiền thân của KGB), đặt viết nhạc cho chương trình tuyên truyền mang tên Dòng sông Nga do Đoàn ca múa của NKVD biểu diễn. Với danh tiếng đáng sợ của Beria, đó là đơn đặt viết Shostakovich khó mà từ chối. Ngoài ra, ông hẳn đã tính toán rằng bằng cách đem đến cho NKVD chất liệu thích hợp, ông sẽ có được một mức độ che chở trong thời gian khó khăn. Shostakovich chắc chắn đã chuẩn bị sẵn sàng để tâng bốc người bảo trợ của mình. Biết Beria là một cầu thủ bóng đá đặc biệt nhiệt tình, ông đã quyết định sử dụng chương thứ hai của tác phẩm của mình như một bản nhạc theo chủ đề bóng đá nhằm ăn khớp với phần trình diễn vũ đạo mô phỏng  như thật môn thể thao này trên sân khấu.

Mặc dù hiếm khi được biểu diễn, âm nhạc bóng đá ồn ào trong chương trình Dòng sông Nga lại cho một manh mối khả dĩ giúp chúng ta hiểu được một tác phẩm hoàn toàn khác. Khi Shostakovich công diễn bản Giao hưởng thứ Sáu ba chương của mình lần đầu tiên vào năm 1939, cả khán giả và các nhà phê bình đều bối rối bởi sự ngắt kết nối cảm xúc rõ ràng giữa chương mở đầu ốm yếu, nội tâm và bản chất lạc quan hơn của hai chương sau:  Scherzo và Finale. Cố gắng giải mã ý định của Shostakovich trong chương kết quả là một thách thức không đơn giản. Nhưng có sự tương đồng khá rõ giữa những tiết tấu phi nước đại liên tục tạo nên âm nhạc bóng đá cho Dòng sông Nga và phần kết của Giao hưởng thứ Sáu. Nhưng trong chương kết của Giao hưởng thứ Sáu, Shostakovich đã có thể bao quát nhiều khía cạnh của môn thể thao này hơn so với các tác phẩm khác của ông.  Thay vì âm nhạc chiến đấu hay những vũ điệu đơn giản, chương kết này không chỉ truyền tải sự phấn khích về thể xác của một cuộc so tài giữa các đội bóng mà còn là toàn bộ cung bậc cảm xúc mà khán giả ở tất cả các trận đấu bóng đá phải trải qua, từ những đỉnh cao chiến thắng đến những thất vọng tột cùng.

Trịnh Minh Cường dịch từ Classical-music.com