NHỮNG NGÀY CUỐI ĐỜI CỦA J S BACH

 Chúng tôi biết được rằng Bach không hề mắc một căn bệnh nghiêm trọng nào trong cuộc đời mình trừ năm cuối cùng. Một cơn sốt vào mùa hè năm 1729 đã khiến ông không thể gặp Handel ở Halle cũng chỉ là một sự cố nhỏ không liên quan đến bất kỳ tình trạng sức khỏe đáng kể nào.⁴⁴  Quả thực, Cáo phó nhấn mạnh rõ ràng khuynh hướng “hoàn toàn khỏe mạnh” của Bach.⁴⁵ Do đó, thật bất ngờ khi một lá thư đề ngày 2 tháng 6 năm 1749, từ thủ tướng Saxon Heinrich von Bruhl gửi cho thị trưởng Leipzig, Jacob Born, báo trước cái chết của Bach - nếu không sắp xảy ra thì cũng sẽ xảy ra. Bá tước Bruhl đã thẳng thừng yêu cầu xem xét cân nhắc việc bổ nhiệm giám đốc dàn nhạc riêng của ông, Gottlob Harrer, vào vị trí Giám đốc dàn nhạc ở Leipzig, “khi rốt cuộc... . . ông Bach đã mất.”⁴⁶  Người đưa bức thư không ai khác chính là Harrer, như Bruhl đã viết, là “ứng cử viên mà tôi đã giới thiệu cho Ngài khi tôi ở Leipzig.” Rõ ràng việc kế nhiệm Bach đã được bàn bạc sẵn nên hội đồng thành phố Leipzig có thể nhanh chóng ứng phó với vị bộ trưởng quyền lực từ Dresden. Không chú ý đến các vấn đề về quyền sở hữu (kết hợp giữa việc công và tư) hoặc về sự tinh tế và thị hiếu(phớt lờ những người đương nhiệm ốm yếu), hội đồng nhanh chóng bắt buộc và thu xếp một buổi diễn thử gần như ngay lập tức. Harrer đã mang theo một bản nhạc diễn thử mà việc chấp thuận ít nhiều đã được sắp đặt trước, như Bruhl đã thể hiện một cách chắc chắn trong phần tái bút rằng “bản nhạc thử sẽ được biểu diễn . . . sẽ được phê chuẩn.” Một sự trớ trêu của lịch sử dường như đã diễn ra ở đây: hội đồng thành phố đã từng khiến giới tu sĩ bất ngờ khi chọn ứng viên của chính họ kế nhiệm Kuhnau, giờ đây lại thấy mình bị thủ tướng Saxon đè bẹp.

 Theo lệnh của hội đồng, buổi diễn thử  chiếu lệ của Harrer diễn ra vào thứ Tư 8/6 tại Ba Thiên nga, một phòng hòa nhạc trên đại lộ Am Bruhl thường được tổ chức Grand Concert sử dụng. Hầu hết các thành viên hội đồng đã tham dự buổi biểu diễn được coi là một"buổi biểu diễn thử cho việc bổ nhiệm tương lai vào chức chỉ huy ca đoàn của  Thánh Thomas trong trường hợp Nhạc trưởng và Chỉ huy ca đoàn Ô. Sebastian Bach qua đời."⁴⁷  Ứng viên đã trình bày cantata của mình “Der Reiche starb und ward begraben” (Người giàu chết và được chôn cất),⁴⁸ một tác phẩm không làm ai ngạc nhiên khi nhận được “những tràng pháo tay vang dội nhất”. Harrer quay trở lại Dresden với một giấy chứng nhận đảm bảo với anh rằng “trong tình huống xảy có thể ra nói trên” anh sẽ “không bị bỏ quên”⁴⁹—mà thực sự là anh sẽ không bị như thế,”  dù tình huống nói trên đã xảy ra đúng mười ba tháng sau đó. Buổi diễn thử sớm thật bất thường ở mọi khía cạnh. Buổi biểu diễn cantata này phải diễn ra vào các ngày thường và ở ngoài nhà thờ vì chỉ huy ca đoàn đương nhiệm vẫn phụ trách chương trình âm nhạc thường lệ ở nhà thờ, và nếu bản thân ông không thể chỉ huy thì ca trưởng thứ nhất sẽ thay ông. Hơn nữa, không có khả năng Harrer đã tiếp cận được dàn hợp xướng thứ nhất của Trường Thánh Thomas để diễn thử, và việc có sẵn những nghệ sĩ khí nhạc giỏi nhất của Bach cũng là điều đáng ngờ, vì sự hợp tác của những người trung thành với Bach nói chung và chỉ huy ca đoàn nói riêng - cho dù ông có thể đang ốm yếu đến đâu – là chuyện khó mà hy vọng. Bach không có lựa chọn nào khác ngoài việc coi toàn bộ vụ việc là một hành động lăng nhục của hội đồng thành phố. Ông có thể không biết hội đồng phải hành động của dưới áp lực trực tiếp từ Dresden; nếu biết chuyện này sớm hơn, có lẽ ông sẽ thêm chán ghét hành động nhu nhược của hội đồng. Cuối cùng ông cũng hiểu chuyện gì đã xảy ra, hoặc được cho biết về vai trò của Bá tước Bruhl, một sự thật không làm ông nghĩ đến thái độ tha thứ đối với hội đồng. Sức khỏe của Bach chắc hẳn đã nhanh chóng sa sút vào cuối mùa xuân năm 1749.  Đối với thành phố Leipzig, vấn đề quan trọng đến mức Thị trưởng Born đã báo cáo sự việc lên thủ tướng Saxon; và ngay cả khi hội đồng thành phố rõ ràng đã phản ứng thái quá, chúng tôi không có lý do gì để tin rằng họ đã bị đánh lừa bởi đánh giá phóng đại về căn bệnh của Bach, bản chất chính xác của bệnh này vẫn còn là điều bí ẩn. Những người viết Cáo phó chẳng giúp được gì nhiều khi kể rằng "thị lực hơi yếu bẩm sinh của ông, càng bị yếu thêm do lòng say mê chưa từng thấy trong học tập đã khiến ông, đặc biệt khi còn trẻ, thường ngồi làm việc suốt đêm dẫn đến đến bị bệnh về mắt ở những năm cuối đời.”⁵⁰ Forkel tường thuật rằng tình trạng mắt yếu của ông “liên tục nặng thêm trong những năm cuối đời cuối cùng gây ra chứng rối loạn rất đau đớn ở mắt.”⁵¹ Nhưng dù việc để mắt chịu áp lực quá mức trong thời gian dài quả thực có thể gây ra tổn thương nghiêm trọng nhưng nó khó có thể gây ra một căn bệnh nguy hiểm đến tính mạng. Không có chẩn đoán y tế đáng tin cậy nào dựa trên thông tin ít ỏi như vậy, nhưng giả thuyết thuyết phục nhất là tình trạng bệnh tiểu đường kết hợp với tuổi già là nguồn gốc gây ra căn bệnh quyết định của Bach.⁵² Bệnh tiểu đường không được điều trị có thể dẫn đến các bệnh thần kinh, bệnh não, đau mắt, các vấn đề về thị lực, viêm dây thần kinh thị giác, bệnh tăng nhãn áp, đục thủy tinh thể hoặc mù lòa.  Tình trạng hạ đường huyết không liên tục, đặc trưng sẽ dẫn đến sự tăng giảm xen kẽ của các triệu chứng khác nhau, có thể giải thích cho những cải thiện tạm thời về thị lực đang suy giảm của Bach và những thay đổi có thể quan sát được trong chữ viết của ông.

 

Bất kể bệnh tật Bach dường như không bị suy giảm khả năng làm việc trước năm 1749. Một lá thư ngày 2 tháng 11 năm 1748 gửi cho người em họ Elias có vẻ được viết với tâm trạng thoải mái. Cùng với việc kể lại sự cố xảy ra với chuyến rượu vang từ Franconia (xem Chương 11), ông lấy làm tiếc vì Leipzig quá xa Schweinfurt,⁵³ “nếu không, đích thân tôi phải lấy làm vinh hạnh mời Người anh em đến dự đám cưới của Lieschen con gái tôi với nghệ sĩ  organ mới ở Naumburg, ông Altnickol, sẽ diễn ra vào tháng 1 năm 1749 tới.”⁵⁴ Bach cũng đề cập đến sự việc là gần đây “Pháp sư Birnbaum đã được chôn cất,” nhưng không nói một lời nào về chứng đau mắt hay bất kỳ vấn đề sức khỏe nào khác có thể khiến có thể ngờ vực về niềm vui của ông đối với đám cưới sắp tới - đám cưới đầu tiên dành cho một cô con gái của ông. Nhưng bức thư rõ ràng cho thấy phong cách viết của ông đang xấu đi đột ngột, với chữ viết không đều, chữ viết tắt thường xuyên bị nhòe và dễ nhận ra nét chữ thiếu mềm mại.⁵⁵  Mặt khác, chúng tôi không có bằng chứng nào cho thấy bất kỳ vấn đề nào về sức khỏe đang nặng lên gây ảnh hưởng đến nhiệm vụ chính thức và công việc kinh doanh cá nhân của ông trong suốt mùa xuân năm 1749. Bức thư ngày 2 tháng 4 năm 1749, do Franz Ernst von Wallis viết và trung úy của ông đã nhân danh Bá tước Questenberg tiếp xúc với Bach, không đả dộng gì về việc ông ốm đau.⁵⁶          Hai ngày sau, Bach biểu diễn Passion Thánh John của mình với một nhóm hòa tấu tăng cường. Trong cùng tháng đó, ông cũng tổ chức một cuộc gặp tại nhà mình với nghệ nhân chế tác đàn organ Heinrich Andreas Cuntzius,⁵⁷ và ngày 6 tháng 5, ông cấp một tờ biên nhận cho một quý tộc Ba Lan về việc bán một cây đàn fortepiano.⁵⁸  Tuy nhiên, việc Bach chỉ ký tên vào tờ biên nhận do con trai ông là Friederich viết, cho thấy rằng ông đang tránh một việc không cần thiết. Sau đó, chúng tôi có thể kết luận rằng khả năng làm việc của Bach thực sự giảm sút vào tháng 4 năm 1749 và đến giữa tháng 5, sức khỏe của ông sa sút nhanh chóng và đáng báo động đến mức các quan chức thành phố phải cân nhắc đưa ra các biện pháp dự phòng trong trường hợp ông qua đời.

Nhưng Bach đã vượt qua được cuộc khủng hoảng sức khỏe nghiêm trọng đầu tiên này và chỉ ngay sau buổi diễn thử  thiếu suy xét của Harrer cho vị trí chỉ huy ca đoàn. Chỉ mười hai ngày sau, ngày 19 tháng 6, Chúa nhật thứ hai sau lễ Chúa Ba Ngôi, ông dự Tiệc Thánh tại nhà thờ Thánh Thomas cùng với hai con trai Friederich và Christian.⁵⁹ Ngày 25 tháng 8 sau đó, trong lễ bầu cử hội đồng thành phố thường niên, ông đã biểu diễn một trong những tác phẩm tham vọng nhất từng được viết cho mục đích này - cantata “Wir danken dir, Gott, wir danken dir,” BWV 29 - một tác phẩm không chỉ liên quan đến một dàn nhạc lớn với kèn trumpet và trống timpani, mà phần mở đầu còn có cả đàn organ chơi kiểu concerto. Bach có thể đích thân chơi bè độc tấu đầy tham vọng này, nếu chỉ để các quan chức thành phố và đại diện từ Dresden thấy rằng không những ông vẫn còn đây mà còn hoàn toàn đủ khả năng thể hiện được năng lực nghệ thuật vô song của mình. Khi chuẩn bị tài liệu biểu diễn cho cantata này, ông đã viết  - bằng đôi tay vụng về của mình - một tập âm hình mới cho bè trầm continuo của phần sinfonia (cho thấy rằng bản thân ông chắc chắn không chơi bè đó) và có con út của mình Christian viết bè trầm thứ hai (gợi ý rằng cậu bé mười bốn tuổi cũng tham gia vào buổi biểu diễn). Khi chọn tác phẩm này, chắc chắn Bach đã liên kết những lời mở đầu của cantata: “Lạy Chúa, chúng con tạ ơn Người và công bố cho thế giới những điều kỳ diệu của Người” (Thi Thiên 72:2)⁶⁰ với sự hồi phục của chính ông sau cơn bệnh hiểm nghèo và với Đức Chúa Trời toàn năng ở trên mọi quyền lực thế gian.

 Cuối mùa hè hoặc mùa thu năm 1749, Bach tham gia vào một cuộc biểu diễn âm nhạc khác, dường như để phản ứng trực tiếp với vụ Biedermann và đồng thời với buổi diễn thử của Harrer, người được Bá tước Bruhl che chở. Xem xét tình huống này, Bach đã trình diễn lại “Cuộc thi giữa Phoebus và Pan,” BWV 201 - một tác phẩm bộc lộ cả nghệ thuật âm nhạc cao và thấp cũng như khả năng đánh giá nghệ thuật tốt và kém – sẽ phù hợp nhất, và nhà soạn nhạc với phong độ tốt nhất của mình sẽ tận dụng cơ hội để đưa ra một ẩn ý tự bạch khó che giấu. Bach hẳn đã có khả năng huy động cái mà ngày nay là Hội Âm nhạc “Gerlachische”, nhóm hòa tấu gồm cộng sự và học trò cũ của ông là Carl Gotthelf Gerlach. Gerlach cũng đảm nhiệm vị trí nghệ sĩ violin thứ nhất của Grand Concerts - chuỗi buổi hòa nhạc thường được tổ chức tại Ba Thiên nga - và thực sự sẽ là một sự kiện trớ trêu nếu Bach biểu diễn cantata Phoebus-and-Pan của mình trong cùng một hội trường đã chứng kiến buổi trình diễn của Harrer.

 

Toàn bộ buổi biểu diễn dường như đã được cố tình lên kế hoạch đến từng chi tiết nhỏ nhất bởi Bach bị tổn thương sâu sắc cùng gia đình, học trò và bạn bè của mình. Tổng phổ có bút tích của cantata và bản thảo libretto của Picander, được viết bởi hai người con trai út của Bach, cả hai đều chứa một biến thể văn bản quan trọng trong những dòng kết thúc của đoạn hát nói kết, trong đó Phoebus, người chiến thắng trong cuộc thi, được khuyến khích bắt tay vào những nỗ lực hơn nữa. Sự thay đổi văn bản, do chính Bach thực hiện, cho thấy khuynh hướng bút chiến (khi được yêu cầu) và mạch thơ của ông, và hơn thế nữa là sự hiểu biết sâu sắc của ông với văn học Latinh cổ điển. Ông dẫn ra hai nhân vật tai tiếng nhưng khá mờ nhạt: Quintus Hortensius Hortalus (một nhà hùng biện người La Mã nổi tiếng với phong cách quá phong phú và bị Cicero đánh bại trong phiên tòa chống lại Verres) và Lucius Orbilius Pupillus (thầy của Horace, nổi tiếng vì đã đánh đập học trò của mình).⁶¹

Lời gốc của Picander:

Ergreiffe Phoebus nun die Leyer wieder,

Giờ đây, Phoebus, hãy cầm đàn lia lên lần nữa;

Es ist nichts lieblicher als deine Lieder.

Không có gì đáng yêu hơn những bài hát của bạn.

Bach đổi thành:

Verdopple, Phobus nun Musik und Lieder

Giờ đây, Phoebus, hay thêm âm nhạc và những bài ca,

Tobt gleich Hortensius und ein Orbil darwider.

Bất kể Hortens và Orbil phản đối điên cuồng.

 

Ở đây Bach giới thiệu hai nhân vật lịch sử thực sự là những kẻ phản diện của kiểu âm nhạc gây nguy hiểm mà Phoebus tượng trưng cho nó. Nhưng nhà soạn nhạc đã không thể cưỡng lại việc mài giũa câu kết ngay trước hợp xướng kết: ông lại thay đổi dòng cuối cùng một lần nữa thành “Bất kể Birolius và Hortens phản đối điên cuồng.” Giống như cách ông đã chơi chữ “hiệu trưởng” trong vụ Biedermann, giờ đây ông đã đảo chữ cái tên Orbil(ius) thành Birolius—nghe cực kỳ gần với kiểu tiếng Latin bồi của Bruhl, tên của  thủ tướng Saxon.⁶²    Chắc hẳn đã có đủ người trong khán giả để hiểu được những lời ám chỉ được ngụy trang một cách hóm hỉnh để Bach một lần nữa có được tiếng cười cuối cùng, lần này theo nghĩa kép.

Để đáp lại buổi diễn thử của Harrer, chắc hẳn bị nhiều người ở Leipzig coi là một động thái không phù hợp nếu không muốn nói là bất hợp pháp, Bach dường như đã tổ chức một kiểu phản công bằng cách mời hai  con lớn của mình trình bày các sáng tác nhà thờ của riêng họ tại nhà thờ Thánh Thomas và  Thánh Nicholas vào những ngày lễ trọng.  Friedemann, hiện đã được bổ nhiệm làm nghệ sĩ organ và giám đốc âm nhạc tại nhà thờ Đức Bà ở Halle gần đó, đã biểu diễn cantata “Lasset unsablegen die Werke der Finsternis,” Fk 80, vào Chủ nhật đầu tiên của Mùa Vọng năm 1749.⁶³ Carl, nghệ sĩ  harpsichord của cung đình Phổ ở Berlin, đã sáng tác - có lẽ theo yêu cầu của cha ông cho một buổi diễn thử được mong đợi ở Leipzig – sáng tác tôn giáo đầu tay của ông, Magnificat cung Rê trưởng, Wq 215. Một học trò của trường Thánh Thomas cũng là người tham gia buổi diễn, Johann Friedrich Sonnenkalb, kể lại rằng buổi biểu diễn diễn ra “tại một bữa tiệc kính Đức Mẹ” và “vẫn ở trong cuộc đời của người cha quá cố của ông.”⁶⁴ Vì Friedemann có thể đã đi trước em trai mình trong việc biểu diễn cantata của mình, nên buổi trình diễn của Carl sẽ diễn ra vào Lễ Thanh tẩy, ngày 2 tháng 2 hoặc Lễ Truyền tin, ngày 25 tháng 3 năm 1750.⁶⁵

 Ngoài chính trị, hai buổi biểu diễn của Friedemann và Carl cũng giúp người cha ốm yếu của họ giảm bớt gánh nặng từ các nhiệm vụ thường xuyên của ông, mặc dù Carl Gotthelf Gerlach, nghệ sĩ organ tại Nhà thờ Mới, sẵn sàng hỗ trợ hoặc thay thế chỉ huy ca đoàn, cũng như cựu ca trưởng thứ nhất, Johann Nathanael Bammler, hiện là sinh viên thần học tại Đại học Leipzig, vẫn tiếp tục làm người chép nhạc cho Bach.⁶⁶ Bắt đầu từ năm 1747, Bach đã giao phó cho Bammler các nhiệm vụ của chỉ huy ca đoàn bất cứ khi nào ông không thể chỉ huy, như trong chuyến đi Potsdam và Berlin năm 1747. Ngày 12 tháng Tư năm 1749 Bach đã viết cho anh ta một  giấy chứng nhận hay – tài liệu cuối cùng hiện còn do Bach viết hoàn toàn⁶⁷ – trong đó ông tuyên bố rằng “ là một ca trưởng anh ta  đã rất chú tâm với cả vai trò ca sĩ hợp xướng lẫn nghệ sĩ khí nhạc.”Tám tháng sau, Bach đã làm chứng rằng ông “hoàn toàn có thể giao phó cho anh ta[Bammler] vị trí ca trưởng hợp xướng, khi anh ta chỉ huy âm nhạc nhà thờ của dàn hợp xướng thứ hai trong ba năm và trong năm cuối cùng ở trường, anh ấy cũng giữ chức ca trưởng của dàn hợp xướng thứ nhất, và không chỉ chỉ huy các bản motet  mà còn chỉ huy toàn bộ âm nhạc của nhà thờ khi tôi vắng mặt.”⁶⁸

 Bức thư này, đề ngày 11 tháng 12, mang chữ ký cuối cùng được biết của Bach và như vậy đại diện cho một chút được ghi ngày tháng cuối cùng từ cây bút của ông; bản thân tài liệu không phải do Bach viết mà do ông đọc cho viết. Trên tài liệu tiếp theo (và cuối cùng) được biết do Bach đọc cho viết, đề ngày 27 tháng 12 - một lá thư cảm ơn gửi Bá tước Wilhelm của Schaumburg-Lippe vì đã nhận con trai ông là Johann Christoph Friedrich phục vụ ngài - chữ ký do người chép thuê ký thay.⁶⁹ Chữ ký trên bức thư ngày 11 tháng 12 bằng nét chữ giờ cứng đơ và vụng về của Bach cho thấy ông gặp khó khăn đáng kể trong việc viết lách, có thể đặt  câu hỏi liệu Bach có còn khả năng sáng tác và viết lâu hơn nữa sau ngày đó không.⁷⁰ Sau đó, chúng tôi có thể phỏng đoán rằng bản nhạc cuối cùng xuất phát từ chính tay Bach - phần II - IV của Thánh lễ Xi thứ và fugue bốn chủ đề chưa hoàn thành trong Nghệ thuật Fugue - được viết không muộn hơn những tuần đầu tiên của năm 1750. Chỉ một số sáng tác trước đó trong Thánh lễ và Nghệ thuật Fugue, chủ yếu có niên đại từ năm 1748–49, là sáng tác mới, còn lại là các sáng tác nhại và chỉnh sửa. Ngoài các phần canon được chèn vào của Agnus Dei, chương “Et incarnatus est” của Thánh lễ B-thứ là nhạc phổ thanh nhạc mới viết cuối cùng của Bach. Cách xử lý mô phỏng phức điệu bất thường, mới lạ và độc đáo của nó (Ví dụ 12.3) thể hiện sự khéo léo sáng tạo không ngừng nghỉ, điều khiển đối âm và khả năng kiểm soát kỹ thuật trong phạm vi âm nhạc chưa được khám phá của Bach. Chỉ có một trường hợp song song tồn tại: Contrapunctus 4 trong Nghệ thuật Fugue, với cách giải quyết chủ đề bất thường tương tự nhưng kém sắc sảo hơn (xem Ví dụ 12.3).     Contrapunctus 4 cùng fugue chưa hoàn thành và “Et incarnatus est,” đại diện cho lớp sáng tác nguyên bản cuối cùng trong cuộc đời sáng tạo của Bach, chắc hẳn có niên đại trong khỏang từ mùa thu đến đầu năm 1749. Nhưng xét đến những lên xuống rõ ràng trong trạng thái của Bach, một số công việc hạn chế và không căng thẳng có thể vẫn tiếp tục đến khoảng lễ Phục sinh năm 1750. Trong mọi trường hợp, dấu vết cuối cùng của các buổi biểu diễn Bach còn tham gia dưới dạng những thay đổi nhỏ được nhà soạn nhạc đưa vào tài liệu biểu diễn ban đầu cho cantata Năm mới BWV 16 và Oratorio Phục sinh, BWV 249, cả hai đều có thể thuộc về 1749 hoặc 1750.

 

Bach không hoàn toàn mất khả năng lao động trong phần lớn mùa xuân năm 1750, nhưng, như Cáo phó kể lại, vấn đề về mắt của ông dường như đã trở nên nghiêm trọng và cơn đau không thể chịu nổi đến nỗi ông muốn thoát khỏi cảnh này bằng một cuộc phẫu thuật, một phần vì mong muốn được phục vụ Chúa nhiều hơn và người bên cạnh mình bằng những sức mạnh tinh thần và thể xác khác của mình, vốn vẫn còn mạnh mẽ, và một phần  theo lời khuyên của một số bạn bè rất tin tưởng vào một bác sĩ nhãn khoa mới đến Leipzig. Nhưng phẫu thuật dù phải làm đi nhiều lần nhưng kết quả rất tệ. Không những ông không thể sử dụng được đôi mắt của mình mà toàn bộ hệ thống của ông lẽ ra hoàn toàn khỏe mạnh lại bị phá hủy hoàn toàn bởi cuộc phẫu thuật và việc bổ sung các loại thuốc có hại và những thứ khác đã làm ông gần như bị đau ốm liên tục suốt nửa năm.⁷¹

 

 Rõ ràng, Bach chưa sẵn sàng bỏ cuộc, ông sở hữu sức mạnh thể chất, ý chí quyết tâm, niềm tin vào Chúa và lòng tin  lớn vào các biện pháp y tế hiện đại nhất. Ông đã tự hiến mình làm bệnh nhân cho nhà nhãn khoa nổi tiếng người Anh, Ngài John Taylor, người đã đến thành phố đại học Leipzig vào tháng 3 năm 1750 để thuyết trình và thể hiện sự tinh thông về nhãn khoa cũng như kỹ năng phẫu thuật của mình.  Cuộc phẫu thuật đầu tiên diễn ra sau ngày 28 tháng 3 - khi Taylor đến Leipzig - và trước ngày 1 tháng 4, khi đó báo chí địa phương đưa tin:

Thứ Bảy tuần trước, và một lần nữa vào đêm qua, Chevalier Taylor đã thuyết trình trước công chúng tại phòng hòa nhạc trước sự chứng kiến ​​của đông đảo học giả và những nhân vật quan trọng khác. Đám đông những người tìm kiếm sự giúp đỡ của ông đã kinh ngạc. Trong số những người đó, ông đã phẫu thuật cho Nhạc trưởng Bach, người đã gần như mất hoàn toàn khả năng nhìn của mình do đã sử dụng mắt của mình không ngừng nghỉ, và rằng với mọi thành công đáng mong muốn, nhờ đó ông ta đã lấy lại được toàn bộ thị giác tinh tường của mình, một điều may mắn không thể tả xiết mà hàng nghìn người sẽ không thể không ghen tị với nhà soạn nhạc nổi tiếng thế giới này và họ không thể cảm ơn Bác sĩ Taylor một cách tương xứng về điều đó.⁷² Taylor, một chuyên gia về phẫu thuật đục thủy tinh thể, rất được kính trọng và không hề là một lang băm. Ca phẫu thuật được thực hiện cho Bach dường như đã thành công, vì các tờ báo đưa tin vào ngày 4 tháng 4 rằng “việc chữa khỏi bệnh cho bác sĩ Koppen, Nhạc trưởng Bach, và ông thương gia Meyer đã đặc biệt thành công đến mức khiến ông được vinh danh. Nhiều bệnh nhân đến nhờ cậy ông đã khiến ông phải hoãn chuyến khởi hành đi Potsdam và Berlin dự định vào ngày hôm sau sang sáng thứ Ba tuần sau.”⁷³ Tuy nhiên, thành công này hóa ra chỉ được trong thời gian ngắn vì phẫu thuật đã không mang lại kết quả như mong muốn. Trong khoảng thời gian từ ngày 5 đến ngày 8 tháng 4 (khi Taylor rời đi), Bach đã trải qua cuộc phẫu thuật thứ hai lại thất bại, như Cáo phó nêu rõ; Vấn đề trở nên tồi tệ hơn bởi “các loại thuốc có hại và những thứ khác”, có thể bao gồm cả việc dụi mắt bằng bàn chải làm chảy máu mắt, cũng như xung quanh mắt, tới nửa tách trà đầy - các phương pháp điều trị được cho là do Taylor áp dụng.⁷⁴ Một bản tin do Khoa Y Leipzig phát hành vào tháng 5 năm 1750 bày tỏ sự chỉ trích thận trọng đối với các cuộc phẫu thuật của Taylor, tập trung vào ba bệnh nhân nổi bật được đề cập trong tường thuật của báo giới ngày 4 tháng 4.  Theo đó, các ca phẫu thuật đối với Kopp và Meyer ít nhất đã có phần thành công, trong khi Bach lại “bị những viêm nhiễm và những thứ tương tự.”⁷⁶    Taylor, về sau cũng phẫu thuật cho Handel, năm 1761 đã kể về ca phẫu thuật ông đã thực hiện cho Bach. Lời tường thuật của ông, dù không hẳn là tự phê bình, nói gì đến là sự thật, vẫn đang được sáng tỏ, bất chấp sự khởi đầu của nó vô tình là những sự tương tự khôi hài:

 

 Tôi đã nhìn thấy rất nhiều loài động vật kỳ lạ, chẳng hạn như lạc đà một bướu, lạc đà, v.v., và đặc biệt là ở Leipsick, nơi một bậc thầy âm nhạc nổi tiếng, người đã bước sang tuổi 88 [thực ra là 66], đã nhìn thấy được nhờ tay tôi; Handel nổi tiếng bắt đầu học với chính với người này [nhầm lẫn khi cho Bach là thầy của Handel thay vì Zachow], và là  người tôi từng nghĩ là đã đạt được thành công tương tự, mọi chi tiết đều có lợi cho ông ta, chuyển động của học sinh, ánh sáng, v.v., nhưng khi kéo màn che, chúng tôi phát hiện ra một thiếu sót thường, do một chứng rối loạn liệt.⁷⁷

 

Sau ca phẫu thuật thứ hai, toàn bộ hệ thống cơ thể của Bach rơi vào tình trạng rối loạn và ông “gần như bị ốm liên miên” - không phải trong nửa năm như trong Cáo phó mà trong suốt cả quý. Tuy nhiên, việc ông chấp nhận Johann Gottfried Muthel, người đến Leipzig ngày 4 tháng 5, với tư cách là học sinh ăn ở trọ lần nữa cho thấy hy vọng của ông sẽ khá hơn ; thực sự, chắc hẳn ông đã tìm thấy một số sự giải lao thú vị khi làm việc với một học sinh riêng giỏi. Có lẽ Bach bị mù hoàn toàn từ đầu tháng 4 đến giữa tháng 7. Sau đó, mười ngày trước khi qua đời, mắt ông đột nhiên tốt hơn, nên một buổi sáng ông có thể nhìn lại được khá rõ và cũng có thể chịu được ánh sáng. Nhưng vài giờ sau ông bị đột quỵ; rồi sau đó là một cơn sốt dữ dội. Bất chấp mọi sự chăm sóc hết mức có thể của hai trong những bác sĩ tài năng nhất của Leipzig, lúc hơn 8 giờ 15 phút tối một chút ngày 28 tháng 7 năm 1750, vào năm thứ sáu mươi sáu của cuộc đời, ông đã nhẹ nhàng ra đi khỏi cõi đời này nhờ ơn Đấng Cứu Chuộc của mình.⁷⁸

 

Từ báo cáo này, dường như bản thân ca phẫu thuật của Taylor không làm hỏng mắt của Bach nhưng quá trình điều trị sau phẫu thuật và tình trạng viêm nhiễm sau đó đã ảnh hưởng đến toàn bộ cơ thể của ông, ngoài ra có thể cơ thể ông đã bị suy yếu do bệnh tiểu đường không được điều trị. Hai bác sĩ lành nghề được đưa đến - chắc chắn bao gồm Giáo sư Samuel Theodor Quellmaltz, trưởng Khoa Y và một nhà phẫu thuật kiêm bác sĩ nhãn khoa nổi tiếng - dường như không thể đảo ngược sự suy sụp của Bach.

Ngay sau cơn đột quỵ xảy ra vào ngày 20 tháng 7, Bach biết rằng cái chết của mình đã gần kề. Hai ngày sau, thứ Tư sau Chúa nhật thứ tám sau lễ Chúa Ba Ngôi, cha giải tội lâu năm của ông, Ts Christoph Wolle, phó giám mục tại nhà thờ Thánh  Thomas, đã đến bên giường chỉ huy ca đoàn và làm lễ ban thánh thể.  Trong tuần cuối cùng của mình, Bach đã nghĩ đến bản hợp xướng organ “Wenn wir in hochsten Noten sein” (Khi chúng ta đang khốn quẫn nhất), BWV 668. Phổ nhạc hợp xướng này từ lâu và hiểu rõ bài thánh ca của mình hơn hầu hết mọi người, ông nhận ra rằng giai điệu nguyên bản từ thế kỷ 16 của nó cũng từng được hát theo đoạn lời “Vor deinen Thron tret ich hiermit” (Trước Ngai vàng của Người, giờ con xin ra mắt), một bài thánh ca cầu nguyện được xuất bản lần đầu vào năm 1646 để dùng vào buổi sáng, buổi trưa và buổi tối.⁷⁹   Ban đầu ông đã sáng tác “Wenn wir in hochsten Noten sein” ở Weimar cho Tập nhạc nhỏ cho Organ rồi mở rộng hợp xướng 12 ô nhịp (BWV 641) thành bản nhạc phổ lời 45 ô nhịp với cùng tiêu đề (BWV 668a). Trong phiên bản này, nó thuộc về tuyển tập các hợp xướng organ quy mô lớn được gọi là “Mười tám Lớn” mà về sau ông đã sửa lại khi ở Leipzig, chủ yếu vào những năm 1739–42. Lời của hai bài thánh ca bổ sung cho nhau nên tính biểu cảm trong bản nhạc phổ lời của Bach đều phù hợp với cả hai. Nhưng đoạn văn bản đi qua tâm trí Bach, khi đối mặt với cái chết cận kề, đặc biệt là khổ đầu và khổ cuối của bài thánh ca cầu nguyện, có thể đã định nghĩa lại bản phổ nhạc và chức năng của nó trong một khoảnh khắc mà trước đó ông đã không lường trước được:

Trước Ngai vàng của Người giờ con xin ra mắt,

Lạy Chúa, con khiêm nhường cầu xin,

đừng ngoảnh mặt nhân từ của Người

Với con, một tội nhân bần cùng.

Xin ban cho con kết cục phúc lành,

vào ngày cuối đời xin thức tỉnh con,

Lạy Chúa, con xin được gặp Chúa mãi mãi;

Amen, amen, xin hãy nghe con!

 Chúng tôi không thể tái hiện lại những gì đã thực sự xảy ra trong lúc lâm chung của Bach, nhưng “ghi chú” ở mặt sau trang tiêu đề của ấn bản đầu tiên sau khi ông qua đời của Nghệ thuật Fugue, in cùng hợp xướng dưới tiêu đề “Wenn wir in hochsten Noten sein,” lẽ ra không nên hiểu theo nghĩa đen: “Tác giả quá cố của tác phẩm này đã bị căn bệnh về mắt và cái chết ngay sau đó ngăn cản không cho ông mang đến bản Fugue cuối cùng, trong đó ở phần đầu của chủ đề thứ ba, ông đã nhắc đến tên mình, để kết thúc theo đó, là mong muốn đền bù cho những người bạn của nàng thơ của mình bằng cách thêm vào phần cuối bản hợp xướng nhà thờ bốn bè, mà người đã khuất đang bị mù đã đọc cho một người bạn viết lại trong lúc nhất thời.”⁸⁰ Bản hợp xướng không thể đọc để viết ra một cách nhất thời bởi vì nó đã tồn tại trước đó, dường như đã khá lâu. Tuy nhiên, hẳn phải có một phần sự thật trong thông báo này.

 Mặc dù các tài liệu nguồn thích hợp không được bảo tồn hoàn toàn, nhưng lại xuất hiện sự việc sau: Bach đã nhờ “một người bạn”- danh tính của người này vẫn còn bỏ ngỏ⁸¹ trừ việc anh ta phải là một nghệ sĩ organ, - chơi cho ông nghe, trên cây harpsichord có bàn đạp của mình, bản hợp xướng “Wenn wir in hochsten Noten sein,” BWV 668a, ngày nay được nghe dưới một bản nhạc phổ lời của “Vor deinen Thron tret ich hiermit.”⁸² Nghe bản nhạc, ông nhận ra rằng nó có thể hay thêm nếu sửa sang một số chi tiết đối âm, giai điệu và tiết tấu. Rồi ông yêu cầu người bạn đổi tiêu đề của bản hợp xướng thành “Vor deinen Thron tret ich hiermit” và đọc những thay đổi ông cho là cần thiết để ông  sẵn sàng xuất hiện trước ngai vàng của Đấng Sáng tạo. Ở dạng này, với những chỉnh sửa cuối cùng của nhà soạn nhạc, bản hợp xướng (BWV 668) đã được nhập dưới dạng bản bản chép đẹp bởi một người chép nhạc khuyết danh⁸³ (có thể cũng là người đã nhận lời chấp bút cho Bach) ở cuối bản thảo có bút tích từng phần đã có, trong số các tác phẩm organ khác, mười bảy trong số các hợp xướng Mười tám Lớn  ở dạng chỉnh sửa và Các biến khúc "Vom Himmel hoch."⁸⁴  Không biết phiên bản sửa đổi này nhưng biết rằng khi lâm chung Bach  đã vá víu tác phẩm, các nhà biên tập  Nghệ thuật Fugue đã kết hợp phiên bản trước đó (BWV 668a), làm lệch theo hướng khác. Các nguồn còn tồn tại của bản hợp xướng đàn organ đặc biệt này, trong ba phiên bản của nó, đã xác minh sự tham gia không thể chối cãi của nhà soạn nhạc, cả về mặt tinh thần và nghệ thuật, với bản phổ nhạc lớn hơn khi gần đến phút cuối đời ông. Chúng mang lại cái nhìn chân thực về lòng sùng đạo không gì lay chuyển của Bach. Đồng thời, những sửa chữa nâng tầm phiên bản cuối “Vor deinen Thron tret ich hiermit” từ “Wenn wir in hochsten Noten sein” trước đó cho thấy một minh chứng cuối cùng cho nỗ lực suốt đời hướng tới sự hoàn hảo âm nhạc.

Johann Sebastian Bach qua đời vào ngày thứ Ba ngày 28 tháng 7, sau 8 giờ 15 tối một chút. Lễ tang diễn ra sau đó ba ngày. Theo phong tục khi một đồng nghiệp trong trường qua đời, toàn bộ giảng viên và học sinh đi đầu đám tang qua Cổng Grimma, gia đình và bạn bè cùng những người khác đi theo sau quan tài gỗ sồi.⁸⁵  Với chỉ huy ca đoàn, vốn có trách nhiệm phải tham gia tất cả các đám tang trong suốt 27 năm, xe tang được cung cấp miễn phí và không phải trả phí gì cho Trường Thánh Thomas. Ngoài ra, không có thông tin chi tiết nào khác - về lễ tưởng niệm có thể diễn ra tại nhà thờ Thánh Thomas hoặc Thánh Paul hay âm nhạc được hát ở trường khi quan tài được đưa xuống từ căn hộ của chỉ huy ca đoàn và tại nghĩa trang Thánh John nơi thi hài được chôn cất ở phía nam của Nhà thờ Thánh John.

Tuy nhiên, chúng tôi có bằng chứng gián tiếp rằng một bản  từ Kho lưu trữ Bach-Cũ, motet cho hợp xướng kép “Lieber Herr Gott, wecke uns auf” của Johann Christoph Bach, có thể đã được hát trong đám tang của Bach. Johann Sebastian sở hữu một bản nhạc do người chú tài tình của mình viết vào tháng 12 năm 1672 và một bộ các phân phổ thanh nhạc, cả hai đều được chép bởi cha của Christoph Bach, Heinrich Bach ở Arnstadt. Cuối năm 1749 hoặc mùa xuân năm 1750, Johann Sebastian đã sửa soạn một bộ các phân phổ nhạc cụ nhân đôi bè thanh nhạc. Các nguồn tài liệu còn tồn tại không chỉ ghi lại những gì có vẻ như là một trong những mẫu chữ viết tay mới nhất của Bach,⁸⁶ mà còn tiết lộ rằng ông già ốm yếu rõ ràng đã gặp khó khăn khi viết: nét chữ khó khăn - không đều, cứng, lớn không cân đối và rời rạc. Bach cũng hạn chế viết ở mức tối thiểu hoàn toàn, chỉ ghi tiêu đề đầy đủ trên giấy bọc của dàn hợp xướng I, viết tên nhạc cụ ở đầu mỗi bè(Coro I: Violino 1—2, Viola, Violon­cello, Organ; Coro II: Hautbois 1—2, Taille, Basson, Violone),  chỉ ra sự chuyển giọng để tác phẩm giọng Xon thứ có thể được trình diễn ở giọng Mi thứ (tief Cammerthon, nghĩa là cao độ buồng thấp), và ghi chú khóa nhạc theo sau là một vài nốt ở đầu khuông nhạc đầu tiên của mỗi bè - chỉ dẫn vừa đủ để trợ lý của ông, Johann Nathanael Bammler, có thể  chép các phân phổ (xem hình minh họa). Bach đã quyết định bổ sung nhạc cụ hỗ trợ cần sự tham gia của dàn hợp xướng thứ nhất và thứ hai của trường (trường hợp song song duy nhất là bản motet BWV 226 được hát năm 1729 tại đám tang của Hiệu trưởng Ernesti). Mặc dù không thể xác định chính xác thời gian cũng như sự kiện, nhưng thật khó để tưởng tượng rằng Bach sẽ thực hiện một dự án như vậy trừ khi nó có ý nghĩa rất lớn đối với ông. Có thể hiểu được, khi cảm thấy thời khắc ra đi của mình đã gần kề và muốn lập những kế hoạch dự phòng có chủ ý, ông đã chọn một tác phẩm của tổ tiên lỗi lạc nhất của mình để phổ nhạc cho một bản văn cầu nguyện truyền thống có lời lẽ báo trước cuộc sống sau khi chết:⁸⁷ 

Lạy Chúa, xin thức tỉnh chúng con, vậy hãy trò chuyện với chúng con rằng chúng con đã được chuẩn bị khi con Ngài đến đón với niềm vui và để phục vụ Ngài với tấm lòng trong sạch, cũng như con chân tình của Ngài, Giê-su Christ. Amen.

 Không có bia mộ hay dấu vết nào khác biểu thị nơi an nghỉ cuối cùng của Bach - ít nhất, không có bia mộ nào còn đến giữa thế kỷ 19 - nhưng các nhóm học bổng sinh hợp xướng trường Thánh Thomas đã tỏ lòng kính trọng đối với chỉ huy ca đoàn vĩ đại của họ hàng năm vào ngày 28 tháng 7 trong hơn một thế kỷ sau khi Bach ra đi. Chính họ đã lập nên truyền thuyết rằng ngôi mộ ở cách cửa nhà thờ phía nam khoảng sáu bước chân.⁸⁸ 

Vào ngày 31 tháng 7, ngày tang lễ, trong lễ cầu nguyện chiều thứ Sáu, một thông báo được đọc từ bục giảng của Nhà thờ Thánh Thomas:” Ông Johann Sebastian Bach đáng kính và vô cùng ngưỡng mộ, Nhà soạn nhạc cung đình Nhà vua  Ba Lan và Đức ngài Hoàng thân Tuyển vương Saxony, cũng là  Nhạc trưởng cho Hoàng thân Anhalt-Cothen và Chỉ huy ca đoàn tại Trường Thánh Thomas, đã thanh thản và hạnh phúc đến với Chúa tại Quảng trường Thánh Thomas; hôm nay di hài của người, theo cách của người Cơ đốc giáo, được đưa vào lòng đất.”⁸⁹   Cùng ngày tang lễ, các tờ báo ở Leipzig, Berlin và những nơi khác đã đăng một tin ngắn nêu rõ nguyên nhân cái chết nhưng cũng đề cập đến sự nổi tiếng của người quá cố và tầm quan trọng của sự kiện này trong giới âm nhạc:

Leipzig, ngày 31 tháng 7. Thứ Ba tuần trước, tức là ngày 28, nhạc sĩ nổi tiếng Ông Joh. Seb. Bach, Nhà soạn nhạc Hoàng gia Ba Lan và Cung đình Tuyển vương Saxon, Nhạc trưởng cung đình Hoàng gia Saxe-Weissenfels và Anhalt-Cothen, Giám đốc Chori Musici và Chỉ huy ca đoàn của Trường Thánh Thomas ở đây,  ở tuổi 66, từ những hậu quả đáng tiếc về ca phẫu thuật mắt rất không thành công của một nhà nhãn khoa nổi tiếng người Anh. Tất cả những người sành âm nhạc thực sự đều vô cùng thương tiếc sự ra đi của người đàn ông tài năng phi thường này.

Tác giả vô danh của thông cáo báo chí này dường như biết rõ rằng mặc dù có nhiều danh hiệu nổi bật khác nhau, Bach vẫn hiểu mình trước hết là một nhạc sĩ, một nhạc sĩ thực hành trong mọi ngành nhưng là người có sự hiểu biết sâu sắc nhất về âm nhạc và, cho đến phút cuối cùng, vẫn đang tìm kiếm chân lý - một học giả âm nhạc đích thực.

Vào ngày 29 tháng 7, một ngày sau khi Bach qua đời, nội bộ hội đồng thành phố đã thảo luận ngắn về sáu ứng viên cho vị trí của ông: Carl Philipp Emanuel Bach người Berlin, Johann Trier người Leipzig, Johann Gottlieb Gorner người Leipzig, Gottlob Harrer người Dresden, August Friedrich Graun người Merseburg và Johann Ludwig Krebs người Zeitz. Tuy nhiên, với tuyên bố của Thị trưởng Born rằng “ông ấy khó có thể bỏ qua tiến cử” của Thủ tướng Bruhl, tiền đề đã được ấn định cho toàn bộ hội đồng đưa ra quyết định sau này. Thị trưởng thứ hai Stieglitz đã thêm một chút hương vị: “Trường học cần một Chỉ huy ca đoàn chứ không phải một Nhạc trưởng, mặc dù anh ta phải hiểu biết âm nhạc. Harrer đã tạo ra những hứa hẹn tuyệt vời và đã tuyên bố rằng anh ta đồng ý với mọi yêu cầu về anh ta.”⁹¹ Ngày 7 tháng 8, cuộc bầu chọn chính thức diễn ra với kết quả như mong đợi, và không chút chậm trễ, Gottlob Harrer đã chính thức được bổ nhiệm vào Ngày Thánh Michael tiếp theo, ngày 29 tháng 9 - chỉ hai tháng một ngày sau cái chết của người tiền nhiệm. 

Trích  Johan Sebastian Bach, một nhạc sĩ uyên bác - C Wolff/Trịnh Minh Cường dịch 

Nhân ngày giỗ bậc thầy vĩ đại 28/7/1750